Accessibility links

რადიო თავისუფლება რადიო თავისუფლება

ნაციონალიზმი კინოში... და არა მარტო კინოში


მაისის მიწურულს თბილისში, ფონდ “ღია საზოგადოება საქართველოს” მხარდაჭერით,

მოეწყო საერთაშორისო კონფერენცია თემაზე “ნაციონალური სტერეოტიპების რეპრეზენტაცია კინემატოგრაფის სივრცეში”. სემინარის მუშაობაში მონაწილეობა მიიღეს ქართველმა, აგრეთვე, ცენტრალური და დასავლეთ ევროპის ქვეყნების ფილოსოფოსებმა, სოციოლოგებმა, ხელოვნებათმცოდნეებმა. როგორც მოსალოდნელი იყო, საუბარი გასცდა კინემატოგრაფის ფარგლებს და გადაიზარდა დისკუსიაში ნაციონალიზმის შესახებ. ჩვენი ყოველკვირეული პროგრამის, “ოქროს საუკუნის,” დღევანდელ გამოშვებაში გიამბობთ ამ სემინარზე წაკითხულ მოხსენებებზე, შევეცდებით გავარკვიოთ, თუ როგორი ფორმით დამკვიდრდა ნაციონალიზმი პოსტკომუნისტურ კულტურულ სივრცეში.


რატომ მაინც და მაინც ნაციონალიზმი? რატომ პოსტსოციალისტურ სივრცეში? და რატომ მხოლოდ კინოში? ასეთი კითხვები გაუჩნდებოდა ყველას, ვინც ფონდ “ღია საზოგადოება საქართველოს”, იმავე “სოროსის ფონდის” მხარდაჭერით ჩატარებულ, საერთაშორისო სემინარზე დასწრება მოისურვა. თუმცა სემინარის ორგანიზატორებს ეს კითხვები მაინც არ დაუსვეს. კონფერენციის პირველივე დღეს, როცა კავკასიის ინსტიტუტის დირექტორმა, ფილოსოფოსმა გია ნოდიამ ზოგადად მიმოიხილა სემინარის თემატიკა, ცხადი გახდა, რომ “ნაციონალიზმიც”, “პოსტ-სოციალისტურიც” და, მითუმეტეს, “კინემატოგრაფიც” მხოლოდ და მხოლოდ ერთ-ერთი თემაა, ან, თუ გნებავთ, “ერთ-ერთი საბაბი” იმ სტერეოტიპებზე მსჯელობისთვის, რომელიც კომუნისტურ ეპოქაში დამკვიდრდა და რომლისგან ვერა და ვერ თავისუფლდება ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების კულტურა. ამავე დროს, “ნაციონალიზმი” იმიტომ, რომ, სემინარის ორგანიზატორების თქმით, “საბჭოთა სოციალიზმის დაცემის შემდეგ პოსტ-სოციალისტური რეგიონის პოლიტიკური სივრცე მნიშვნელოვნად დაიტვირთა “ეროვნული” იერსახეებითა და რიტორიკით ( სემინარის პრეს-რელიზში სიტყვა “ეროვნული” აქ ბრჭყალებშია ჩასმული), რის შედეგადაც “ეროვნულის” ცნება რეგიონის კულტურაში, შესაძლოა, ყველაზე ინტენსიურად რეპრეზენტირებული იდეოლოგია გახდა”... რატომ კინემატოგრაფი? ცხადია, იმიტომ, რომ ხელოვნების დარგებს შორის სწორედ კინოხელოვნებაში წარმოჩნდება ყველაზე კონკრეტულად, როგორც დღეს ამბობენ, “ფიზიკური რეალობის შენიღბვის გარეშე” ის საკითხები, რომელსაც სემინარის მონაწილეები იკვლევენ: ნაციონალისტური რიტორიკისა და, ეგრეთ წოდებული, “გლობალური სამყაროს” იდეის ურთიერთმიმართება, “უცხოს”, როგორც ჩვენგან განსხვავებულის, “არა-ჩვენის” კონსტრუქცია და რეპრეზენტაცია, მედიის როლი ეროვნული კულტურების განვითარებაში, მისი გავლენა “საზოგადოებრივი მახსოვრობის” და ეროვნული იდენტიფიკაციის შექმნაში და სხვ. ბოლოს, “პოსტკომუნისტური” იმიტომ, რომ, იმავე გია ნოდიას თქმით, “პოსკომუნისტური სამყარო საქართველოში იშვა ნაციონალიზმიდან, ნაციონალიზმში და ნაციონალიზმის მეშვეობით... კომუნიზმთან განშორების პერიოდში ჩვენთან სრულად ბატონობდა განთავისუფლების დისკურსი, მაგრამ ამ განთავისუფლების დისკურსში გაბატონებული, დომინირებული იყო ნაციონალისტური კომპონენტი... ჩვენ არ შეგვეძლო ლაპარაკი, არ შეგვეძლო საჯარო საუბარი ისე, რომ ეს საუბარი ნაციონალისტური თემატიკის გარშემო არ აგვეგო”

როგორც ჩანს არც ახლა შეგვიძლია... სემინარის ორგანიზატორმა, ახალგაზრდა სოციოლოგმა სალომე ასათიანმა “რადიო თავისუფლებას” მოკლედ უამბო კონფერენციაზე წაკითხული მოხსენებების შესახებ. სალომე ასათიანის თქმით, თითქმის ვერც ერთი მომხსენებელი ვერ მალავდა შეშფოთებას იმის გამო, თუ რაოდენ ადვილად ახერხებს საზოგადოების მართვას ნაციონალისტური იდეებით ყოფილი კომუნისტური ბლოკის ქვეყნების ხელისუფლება. ამ თვალსაზრისით, სემინარის ორგანიზატორი განსაკუთრებით ხშირად იხსენებდა უნგრელი კულტუროლოგის, სზეგედის უნივერსიტეტის პროფესორის ერჟებეტ ბატარის მოხსენებას.
[სალომე ასათიანის ხმა]: “ნაციონალიზმი თანამედროვე უნგრულ კინოში ხელსაყრელია მთავრობისთვის და ფინანსდება კიდეც მის მიერ, მთავრობის დეკლარირებული იდეოლოგია არ არის ნაციონალიზმი, მაგრამ კულტურაში შეიძლება გვქონდეს შემთხვევა, როცა მთავრობა აფინანსებს ფილმს, სადაც ხაზი ესმება “უნგრელობას”, “უნგრელობის უპირატესობას.”

არადა, უნგრეთში, ისევე როგორც საქართველოში, თავის დროზე სწორედ კინემატოგრაფისტები ცდილობდნენ წარმოედგინათ “ნაციონალიზმი”, როგორც მხოლოდ დამოუკიდებლობის, განთავისუფლების სინონიმი და არავითარ შემთხვევაში, როგორც მოვლენა, რომელიც, ამავე დროს, უმცირესობების წინააღმდეგაა მიმართული. ამასთან დაკავშირებით, გია ნოდიამ ისიც გაიხსენა, რომ კომუნისტური რეჟიმის ნგრევის ეპოქაში სწორედ კინოს სახლი იყო ადგილი, სადაც პირველად ჰქონდათ მცდელობა – თუმცა წარუმატებელი – ქართული ნაციონალიზმის შედარებით ლიბერალური ვერსიის კონსტრუირებისა. კინოში, გია ნოდიას თქმით, ქართული ნაციონალიზმის სამიზნე რუსული იმპერიალიზმი იყო, მაგრამ ამის რეპრეზენტაცია ქართულმა კინომ, უბრალოდ, ვერ მოასწრო. კლასიკური ნაციონალისტური მოტივების რეპრეზენტაცია უფრო მეტად სტალინის ეპოქის კინოში მოხდა (“გიორგი სააკაძე”, “ბაში აჩუკი”), რადგან ანტიმუსულმანური ნაციონალიზმი აქ ლეგიტიმური იყო იმის დასამტკიცებლად, რომ “კარგია” რუსეთთან შეერთება, რომ “ჯობს ჩრდილოეთი, ვიდრე აღმოსავლეთი”. ჩვენ შეგვიძლია დავუმატოთ: დღევანდელ ქართულ კულტურაში ეს თეზა ასე ჟღერს - “ჯობს დასავლეთი, ვიდრე ჩრდილოეთი და ვიდრე აღმოსავლეთი”. ჩვენთან საუბარში სემინარის ორგანიზატორმა სალომე ასათიანმა განსაკუთრებით გაამახვილა ყურადღება უნგრელი სოციოლოგის ატილა მელეგის მოხსენებაზე “აღმოსავლეთი აღმოსავლეთში: მცირე ორიენტალიზმი და ეროვნულობა”. სალომე ასათიანის თქმით: [სალომე ასათიანის ხმა]: “მთელი მოხსენება აგებული იყო აღმოსავლეთისა და დასავლეთის იერარქიის ჭრილში და ამოდიოდა იქიდან, რომ დღევანდელი, მთლიანად სამყაროს განმსაზღვრელი, იდეოლოგია არის დასავლეთი-აღმოსავლეთი... გასაგებია, რომ ამ იერარქიას ფასეულობა ემატება - “დასავლეთი უკეთესია აღმოსავლეთზე.” ნებისმიერი კატეგორია, რომელსაც უნდა იდენტიფიკაცია მოახდინოს დასავლეთთან, თავის თავში ეძებს “აღმოსავლეთს”, რათა მას გაემიჯნოს... სერბების რეპრეზენტაცია, მაგალითად, ხდება, როგორც აგრესიული, განუვითარებელი, უნგრელთან შედარებით და, რა თქმა უნდა, “ბოშები” – უცივილიზაციო, განუვითარებელი, ცხოველური, ჩამორჩენილი, ამავდროულად, საშიში, ზეადამიანური, ჯადოქრული თვისებებით დაჯილდოებული ხალხი.”[

საინტერესოა, რომ, ასე ვთქვათ, “ანტიგლობალისტური” და, ამავე დროს, “ანტინაციონალისტური” აქცენტები კონფერენციაზე წარმოჩნდა არამარტო ცენტრალური ევროპის ქვეყნების სპეციალისტთა მოხსენებებში. ირლანდიელმა პოლიტოლოგებმა ქუეილინ და დონაკა ო,ბეახოინებმა დაწვრილებით იმსჯელეს კოლონიალისტურ პოლიტიკაზე თანამედროვე გლობალიზაციის კონტექსტში, როცა “გამორჩეული ერის” ინსტინქტი, როგორც წესი, უფრო ძლიერის, “განვითარებულისა” და “ცივილიზებულის” მიმართ მორჩილებაში გადაიზრდება ხოლმე. სალომე ასათიანის თქმით [სალომე ასათიანის ხმა]: “ეროვნულობის შეგნებას დღეს ელფერს ანიჭებს, მნიშვნელობას ანიჭებს უკეთესი-უარესის, განვითარებული-განუვითარებელის განსაზღვრებები. ეს არის იერარქია, რომლის ერთ ბოლოში გვაქვს დასავლეთი, ანუ ცივილიზაცია, განვითარება, მეორე ბოლოში გვაქვს – აღმოსავლეთი, ანუ განუვითარებლობა... წინ მიდის დასავლეთი და ჩვენ სადღაც მივჩანჩალებთ, ეს კოლონიალისტური იდეოლოგია შეიმჩნევა ყველგან.”

სემინარის მონაწილეებს არ დაუკონკრეტებიათ, თუ ვის ედება ბრალი კოლონიალისტურ იდეოლოგიაში – მხოლოდ დასავლეთს თუ მხოლოდ იმ ქვეყნების ხელისუფლებას (ანუ ამ შემთხვევაში “კულტურული პოლიტიკის” შემქმნელებს), რომელიც ცდილობს თავი დაიძვრინოს აღმოსავლეთისგან და, ეგრეთ წოდებული, “დასავლეთის თანამეგობრობის” წევრი გახდეს. ერთი რამ ფაქტია – პოსტკომუნისტური ეპოქის კინოხელოვნებით თუ ვიმსჯელებთ, დასავლური კინოფონდები აფინანსებენ მხოლოდ იმ კინემატოგრაფისტებს, რომლებიც თავიანთ ფილმებში, ეგრეთ წოდებულ, “დასავლურ ფასეულობებს” ამკვიდრებენ... არადა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სემინარის უცხოელი სტუმრები ამტკიცებენ, რომ “დასავლური ფასეულობის” ცნება თავისთავად ძალზე პირობითია. ჯერჯერობით ამ სივრცეში ვერა და ვერ იპოვა ადგილი ქართულმა კინომ. საინტერესოა, რატომ? ნუთუ იმიტომ, რომ ქართველი კინორეჟისორები დასავლეთის კინოფონდების მოთხოვნებს არ ემორჩილებიან? ნუთუ იმიტომ, რომ ქართველმა კინორეჟისორებმა კარგად ვერ გაიაზრეს, თუ “რას მოითხოვს” ქართული კინოსგან დასავლეთი? ამ კითხვას მეტ-ნაკლებად უპასუხებს ქართველი ფილოსოფოსის ირაკლი კაკაბაძის მოხსენება, რომლის შესახებ ზუსტად ერთი კვირის შემდეგ, ისევ პროგრამა “ოქროს საუკუნეში” გიამბობთ.
  • 16x9 Image

    გიორგი გვახარია

    ჟურნალისტი, ხელოვნებათმცოდნე, პროფესორი. აშუქებს კულტურის ისტორიის, კინოს, ხელოვნების საკითხებს, ადამიანის უფლებებს. რადიო თავისუფლებაში მუშაობს 1995 წლიდან. 

XS
SM
MD
LG