ბიძინა რამიშვილი:
ძვირფასო რადიომსმენელებო. გთავაზობთ რადიოჟურნალ "მეათე სტუდიის" მორიგ, 480-ე გამოშვებას. ჩვენი თბილისელი კორესპონდენტების მასალები ერაყის თემას ეხება. ჯერ გესაუბრებით იმაზე, რამდენად შესაძლებელია ერაყში დემოკრატიის დამყარება; რატომ იქცა ომი ერაყში ქართული მასმედიის მთავარ თემად? - ასეთია ჩვენი ერთ-ერთი სიუჟეტის თემა; გარდა ამისა, გესაუბრებით ერაყის ისტორიის ერთ საინტერესო მონაკვეთზე, რომელიც განსაკუთრებით დააინტერესებს რადიომსმენელებს საქართველოში; მეათე სტუდიის დღევანდელი სტუმარია იტალიაში მოღვაწე ქართველი ტენორი გია ონიანი; გადაცემის ბოლოს ვან გოგის დაბადებიდან 150 წლისთავთან დაკავშირებით შემოგთავაზებთ სიუჟეტს დიდი მხატვრის ერთ-ერთი ცნობილი ტილოს უჩვეულო თავგადასავალზე.
პრაღაში პროგრამას უძღვება ბიძინა რამიშვილი.
გამოვა თუ არა ერაყში დემოკრატია
ბიძინა რამიშვილი:
როგორც ცნობილია, ერაყში მოკავშირეთა სამხედრო ოპერაციის უმთავრესი მიზანი სადამ ჰუსეინის რეჟიმის დამხობაა. ომის დაწყებისთანავე ხმამაღლა და ინტენსიურად ალაპარაკდნენ იმაზე, თუ რა იქნება ერაყში მისი დასრულების შემდეგ. ერთი მოსაზრებით, ერაყი, შეიძლება, ახლო აღმოსავლეთისთვის ახალი ტიპის დემოკრატიულ ქვეყნად ჩამოყალიბდეს. გარკვევას, რამდენად მაღალია ეს ალბათობა, დავით პაიჭაძე პოლიტოლოგ ალექსანდრე რონდელთან საუბრისას შეეცადა.
დავით პაიჭაძე:
მეოცე საუკუნეში ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებთან ურთიერთობა ამერიკის შეერთებულ შტატებს, ავად თუ კარგად, აწყობილი ჰქონდა. ბოლო ათწლეულთა მანძილზე ამ ქვეყნების უმეტესობაში იყო სეკულარული მმართველობა, ფორმალური დემოკრატიის სუსტად გამოხატული ნიშნებით: არჩევნებით, პარლამენტით, ხელისუფლების დანაწილებით და ა.შ. რეალურად კი ესენი იყვნენ და დღესაც არიან ავტორიტარული რეჟიმები, რომლებიც თავიანთი არსებობით შეახსენებდნენ ამერიკას: ჯობს, ჩვენთან დაიჭიროთ საქმე, არ დაუშვათ ჩვენი დასუსტება, თორემ ჩვენს ნაცვლად მმართველობას ხელთ ისლამისტები და ფუნდამენტალისტები იგდებენ. გარკვეულ დრომდე ამერიკისთვის სწორედ ასეთი იყო სადამ ჰუსეინის სეკულარული რეჟიმიც. ის არასოდეს გამსჭვალულა ისლამური ფუნდამენტალიზმის იდეებით.
არაბული ახლო აღმოსავლეთის უახლესი ისტორია აჩვენებს, რომ დემოკრატიის დაფუძნების მცდელობა აქ მარცხიანია. რეგიონში არ არსებობს არც ერთი მეტ-ნაკლებად განვითარებული დემოკრატიის ქვეყანა. რას ეფუძნება იმედი, რომ სადამ ჰუსეინის დამხობის შემდეგ ტოტალიტარიზმის ნანგრევებზე მეტი დემოკრატია აღმოცენდება, ვიდრე, დავუშვათ, კუვეიტში ან იორდანიაშია? პასუხისთვის მივმართე საქართველოს სტრატეგიისა და საერთაშორისო ურთიერთობათა კვლევის ფონდის პრეზიდენტს ალექსანდრე რონდელს [რონდელის ხმა]: "ამერიკელებს იმედი აქვთ, რომ სწორედ ერაყში შეიძლება მეტის მიღწევა, სახელმწიფოებრიობის, დემოკრატიის შექმნის თვალსაზრისით, ვიანიდან ქვეყანა ძალიან მდიდარია ნავთობით, გარდა ამისა, არის სტაბილური სახელმწიფოებრიობა, მეტ-ნაკლებად განათლებული მოსახლეობა... ერაყში საამისო რესურსები არსებობს. რა თქმა უნდა, ეს უკავშირდება ამერიკის ინტერესს, დაამყაროს რეგიონზე უფრო სერიოზული კონტროლი. ამერიკა გლობალურ დონეზე წესრიგის დაცვას ვერ შეძლებს, თუ ახლო აღმოსავლეთში მყარი დასაყრდენი არ ექნება".
და მაინც, რამდენად გამოდგება ასეთი წანამძღვრები დემოკრატიის საყრდენებად ერაყში, ჯერ ღია საკითხად რჩება. პრობლემაზე მსჯელობისას, ალბათ, გასათვალისწინებელია ისეთი ფენომენი, როგორიცაა ხელისუფლების ტრადიცია აღმოსავლეთის ქვეყნებში. თუმცა ამ რიგის არგუმენტებს თანამედროვე პოლიტიკურ აზროვნებაში დიდ მნიშვნელობას აღარ ანიჭებენ. მეორე მხრივ, აშკარაა, რომ ახლო აღმოსავლეთის არაბული სახელმწიფოების ხელისუფლებებს ქვეყნის შიგნით დემოკრატიული ოპოზიცია არ ჰყავთ. [რონდელის ხმა]: "მართლაც, აქ კონსერვატიული გარემოა. ახლო აღმოსავლეთში ტრადიციას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ეს არ არის ჩამორჩენილობა, ეს უფრო ფესვგამდგარი ტრადიციონალიზმია. მაგრამ - ავიღოთ იდეალური შემთხვევა - თუ ერაყი სამაგალითოდ, კარგად, მართლაც, დინამიურად განვითარდა და დემოკრატიზაციამ იქ შედეგი გამოიღო, ეს იქნება დამატებითი კოზირი მათთვის, ვინც ამბობს, რომ ფუნდამენტალიზმი კარგი არ არის. პირადად მე, ჩემი ცოდნიდან და გამოცდილებიდან გამომდინარე, მეჩვენება, რომ ეს ნამდვილად არ არის ადვილი საქმე, მაგრამ, როგორც ჩანს, ამერიკელებს იმედი აქვთ და ეს იმედი რაღაცაზე დამყარებულია".
დიდწილად, ისლამური ქვეყანა, სეკულარული მმართველობა და დემოკრატია - ეს სამი რამ თანაარსებობს საქართველოს მეზობელ ქვეყანაში, თურქეთში, სადაც დემოკრატიის ერთი მთავარი საყრდენი ქვეყნის შეიარაღებული ძალები, უკეთ, სამხედრო ელიტაა. მე ვკითხე ალექსანდრე რონდელს, რამდენად შეიძლება გაამართლოს ერაყში ე.წ. თურქულმა მოდელმა [რონდელის ხმა]: "რა თქმა უნდა, შეიძლება, რადგან ერაყში სამხედროები სერიოზული ძალაა. მართალია, ისინი მთლიანად სადამზე არიან დამოკიდებული და ეს კაცი მათ ისე ათამაშებს, როგორც უნდა, მაგრამ ერაყმა გაიარა ერთი ომი, მეორე ომი, აგერ, მესამე ომშია... ესენი მართლა სამხედროები არიან და არა ის ხალხი, ქელეხში რომ წავლენ და მერე აჯანყებას გამართავენ ქვეყანაში. მე არ გამოვრიცხავ, მომავალი ერაყის სტრუქტურებში ის სამხედროები, რომელთაც ხელები ძალიან არ აქვთ გასვრილი, სერიოზული ძალა გახდნენ. თუმცა ისინი დემოკრატიული კონტროლის ქვეშ უნდა იქნენ და იქნებიან კიდეც".
ერაყის კამპანიის შედეგებზე გამოთქმული ფრთხილი ვარაუდებიც კი მრავალ კითხვას ბადებს, რომელთაც პასუხს, ალბათ, ახლო მომავალი გასცემს.
დავით პაიჭაძე, რადიო თავისუფლებისთვის, თბილისი.
რატომ იქცა ომი ერაყში ქართული მასმედიის მთავარ თემად?
ბიძინა რამიშვილი:
მაშინ, როცა საქართველოს თავად აქვს უამრავი მოუგვარებელი პრობლემა, ერაყში მიმდინარე საბრძოლო ოპერაციებმა, პირველი დღეებიდანვე, ქართული მასმედიის მხრიდან არნახული დაინტერესება გამოიწვია. თითქოს ერთმანეთს ეჯიბრებიანო, 20 მარტიდან მოყოლებული ბაღდადის დაბომბვა, ბასრასა და უმ ყასრში მიმდინარე ბრძოლების ამსახველი ქრონიკა საქართველოს საინფორმაციო საშუალებების თითქმის ყველა გამოშვებაში დომინირებს. რით უნდა აიხსნას ერაყის კრიზისით ასეთი მზარდი დაინტერესება - გლობალიზაციის გავლენით, კომერციული ინტერესით, თუ ჟურნალისტური ცნობისმოყვარეობით. ამ საკითხის გარკვევას ჩვენი თბილისელი თანამშრომელი კობა ლიკლიკაძე თავისი კოლეგებისგან, საქართველოს წამყვანი საინფორმაციო საშუალებების წარმომადგენლებისგან შეეცადა.
კობა ლიკლიკაძე:
ათასობით ჟურნალისტს, ვინც მოვლენათა ეპიცენტრიდან აშუქებს ერაყში მიმდინარე საბრძოლო ოპერაციებს, სულ რამდენიმე დღის წინ დამოუკიდებელი ქართული სამაუწყებლო ტელეკომპანია "რუსთავი 2"-ის კორესპონდენტიც შეემატა. ამიტომ პირველი რესპონდენტი, ვისაც ერაყის ომისადმი ქართული მასმედიის დაინტერესების შესახებ დავუსვი შეკითხვა, სწორედ ტელეკომპანიის საინფორმაციო სამსახურის უფროსი, ჟურნალისტი ეკა ხოფერია გახლდათ.
[კობა ლიკლიკაძის ხმა] "ეკა, მაინტერესებს, არსებობს თუ არა გარკვეული საინფორმაციო პოლიტიკა, თქვენი შიდა საინფორმაციო პოლიტიკა, თუ ეს არის საერთო ტენდენციის გამოძახილი? პირდაპირ რომ ვთქვათ, ომის ქრონიკა კარგად იყიდება და იზიდავს მაყურებელს?
[ეკა ხოფერიას ხმა] "ალბათ, გარკვეულწილად, ორივე ერთად. იმიტომ რომ შეუძლებელია, როდესაც ასეთი მოვლენა ხდება მსოფლიოში, ის არ გეხებოდეს. და აქედან გამომდინარე, ეს არის ჩვენი საინფორმაციო პოლიტიკის ერთ-ერთი მთავარი მომენტი. ჩვენ დავისახეთ, ასე ვთქვათ, მიზნად, რომ ეს ომი, შეძლებისდაგვარად, გაშუქებულიყო ყველა ასპექტში. ჩვენ აბსოლუტურად სწორად გადავწყვიტეთ, ასეთი დიდი მნიშვნელობა მიგვეცა და ამდენი ადგილი დაგვეთმო ამ ომისთვის, იმიტომ რომ მოსახლეობას, ვფიქრობ, ძალიან აინტერესებს."
[კობა ლიკლიკაძის ხმა] "ეკა, რას ეყრდნობა ეს რწმენა, რომ მოსახლეობას აინტერესებს - ინტერაქტიულ გამოკითხვას, თუ რას?
[ეკა ხოფერიას ხმა] "იცით, ჩვენ განგებ არ ჩავატარეთ ინტერაქტიული გამოკითხვა, იმიტომ რომ, ასე მარტივად კითხვა არ დაისმებოდა - გაინტერესებთ თუ არა ომი. იმიტომ რომ ეს არ არის საინფორმაციო სამსახურის, "ღამის კურიერის", ინტერაქტივის თემა. მაგრამ შეიძლებოდა სხვა ტიპის შეკითხვის დასმა: ამართლებთ თუ არა? აი, ასეთ ინტერაქტივს ამ კვირის ბოლოს, ან, როცა კულმინაციამდე მივა ომი, აუცილებლად ჩავატარებთ. და რომ ხალხს აინტერესებს, მოწმობს ის, რომ ძალიან ბევრი ადამიანი რეკავს. შემიძლია ვთქვა, რომ ამდენ ადამიანს არ დაურეკავს ძალიან დიდი ხანია."
ერაყში მიმდინარე ომით საზოგადოების დაინტერესებაზე ანალოგიური შეხედულება აქვს ყოველდღიურ გაზეთ "24 საათის" რედაქტორის მოადგილეს პაატა ვეშაპიძეს, რომელმაც განაცხადა, რომ ომის ქრონიკათა ფართო პლანით გაშუქება გაზეთის პოპულარობასა და ტირაჟზეც აისახა:
[პაატა ვეშაპიძის ხმა] "მაინცდამაინც ობიექტურად ომის გაშუქება მე, პირადად, შეუძლებლად მიმაჩნია, იმიტომ რომ ყოველ მხარეს თავისი პოზიცია აქვს, თავისი პროპაგანდა ერთვის ამას და ა.შ. მაგრამ ჩვენ ვცდილობთ, ეს მრავალი რაკურსით წარმოვაჩინოთ. როგორც, ვთქვათ, ევროპული და ამერიკული სააგენტოები, ასევე უხვად არის არაბული სააგენტოების და არაბული პრესის მასალა. რაც შეეხება ტირაჟს, უნდა ვთქვა, რომ ეს ძალიან დადებითად აისახა გაზეთის ტირაჟზე და პოპულარობაზე. რამდენიმე ზარი, მე არ ვიტყვი, რომ მრავლად, მაგრამ რამდენიმე ზარი გაისმა რედაქციაში და გვითხრეს, რომ ჩვენი გაზეთიდან იღებენ ყველაზე მეტ ინფორმაციას."
კიდევ ერთი თვალშისაცემი ტენდენცია, რაც ერაყში მიმდინარე მოვლენების გაშუქებისას შეინიშნება, არის გარკვეული დაახლოება ოფიციოზისა და დამოუკიდებელი საინფორმაციო საშუალებების პოზიციებს შორის, რასაც ყოველდღიურ გაზეთ "რეზონანსის" მთავარი რედაქტორი ლაშა ტუღუში "ობიექტურ გამონაკლისს" უწოდებს:
[ლაშა ტუღუშის ხმა] "მე ვფიქრობ, რომ დღეს, განსაკუთრებით ასეთ კრიტიკულ სიტუაციაში, პოზაში დგომა არ არის სწორი პოზიცია. სამწუხაროდ, იშვიათია შემთხვევა, როცა ხელისუფლება და თავისუფალი მედია ერთ პოზიციაზე დგას. დღევანდელი ჩვენი სახელმწიფო პოლიტიკა ძალინ დიდ კრიტიკას იმსახურებს და ეს ძალიან ობიექტურია, მაგრამ არის სიტუაციები, როდესაც ჩვენი პოზიციები შეიძლება ერთმანეთს დაემთხვას. მაგალითად, იმავე ნატოსთან მიმართებაში მთელი მედიის პოზიცია - შეიძლება ეს გადაჭარბებით არის ნათქვამი, მაგრამ მედიის უმეტესი ნაწილისა - და საზოგადოებრივი ორგანიზაციის პოზიცია დაემთხვა ხელისუფლებისას."
ანუ ქართული პრესა, ერთი ჩემი კოლეგის გამოთქმას თუ მოვიშველიებ, კონსტრუქციულია ერაყში მიმდინარე მოვლენების გაშუქების დროს. სამწუხაროდ, ეს კონსტრუქტივიზმი არ არსებობდა საქართველოში აფხაზეთის ომის, საკუთარი ომის დროს.
კობა ლიკლიკაძე, რადიო თავისუფლებისთვის, თბილისი.
გესაუბრებით ერაყის ისტორიის ერთ საინტერესო მონაკვეთზე
ბიძინა რამიშვილი:
ბოლოდროინდელი მოვლენების გამო, ერაყისადმი ინტერესი გასაკვირი ნამდვილად არ უნდა იყოს. თუმცა, ამჯერად ერაყის ისტორიის ერთ მონაკვეთზე შევაჩერებთ თქვენს ყუდაღებას, რომელიც საკმაოდ მჭიდროდ უკავშირდება საქართველოს ისტორიას. შესაძლოა, ბევრისთვის არ იყოს ცნობილი, რომ 1749 წლიდან ერაყს ქართული წარმოშობის მამლუქები მართავდნენ და რომ წარმოშობით ქართველ ფაშებს - სულეიმან აბუ ლაილს, სულეიმან ბუიუქს, ჰაფიზ ალის, სულეიმან ქუჩუქს და დაუდ-ფაშა გურჯს დიდი წვლილი მიუძღვით ერაყის გაძლიერებაში. თბილისის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის ასპირანტის გიორგი თოფურიძის დისერტაციის თემა ერაყში მამლუქების მოღვაწეობას შეეხება. ამ თემაზე სამუშაოდ იგი ცოტა ხნის წინათ ბაღდადის უნივერსიტეტში იყო მივლინებული. მოგითხრობთ თამარ ჩიქოვანი.
თამარ ჩიქოვანი:
მამლუქების - არამუსლიმი წარმოშობის თეთრკანიანი მეომარი მონების შესახებ ყველას გვსმენია. თუმცა, ალბათ, ბევრმა მსმენელმა არ იცის, რომ ქართული წარმოშობის მამლუქებს საკმაოდ მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვით ერაყის ისტორიაში. ქართველი მეცნიერი ირაკლი თოფურიძე ბაღდადის უნივერსიტეტში სამეცნიერო მივლინებისას სწორედ ქართველი მამლუქების ისტორიას იკვლევდა. მისი ცნობით:
[ ირაკლი თოფურიძის ხმა] " უკვე 1704 წლიდან ჰასან ფაშამ, რომელიც, წარმოშობით, ალბანელი იყო, დაიწყო ქართველების ყიდვა - განსაკუთრებით ქართველების, საერთოდ, კავკასიელების. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ სომხები არასოდეს იყვნენ მამლუქები და ქართველები არასოდეს იყვნენ იანიჩრები. სომხები იყვნენ იანიჩრები, ქართველები - მამლუქები. რატომ - არავინ არ იცის. ესეც ცალკე კვლევის საგანია, მაგრამ ჩემს კვლევაში არ შედის."
სამაგიეროდ, ისტორიკოსების მიერ უკვე გამოკვლეულია, რომ სხვადასხვა ეტაპზე ქართველი მამლუქების მიერ ჩამოყალიბებული იყო ძლიერი საბრძოლო რაზმი, რომელსაც ხან პირად გვარდიას უწოდებენ, ხან - ლეიბ-გვარდიას:
[ირაკლი თოფურიძის ხმა] " ქართველთა რაოდენობა პირად გვარდიაში მერყეობდა 1500-დან 3 ათასამდე. მაგრამ უნდა ითქვას ისიც, რომ მამლუქი არ იყო მხოლოდ მეომარი. მათ ასწავლიდნენ წერა-კითხვას, ენებს, რა თქმა უნდა, სამხედრო საქმეს. მიმდინარეობდა მათი ინტელექტუალური განათლება, მამლუქი ერაყში იმ დროს იღებდა ოსმალეთის იმპერიაში საუკეთესო განათლებას."
საინტერესოა, რომ ერაყელი მამლუქი ეგვიპტელ მამლუქებთან გარკვეული პრივილეგიით სარგებლობდა. მაგალითად, ასეთით:
[ ირაკლი თოფურიძის ხმა]"თუ მას პატრონი არ მოეწონებოდა, შეეძლო გასულიყო ბაღდადის რომელიმე ბაზარზე და თავი გაეყიდა, გამოეცვალა პატრონი. ამ ფულს თავად იდებდა ჯიბეში."
ქართული წარმოშობის მამლუქებმა ერაყი 82 წლის მანძილზე მართეს. მათგან ყველაზე ცნობილია დაუდ-ფაშა გურჯი, ერაყის უკანასკნელი მამლუქი გამგებელი. იგი ქვემო ქართლში დაბადებული მანველაშვილი გახლდათ. გაყიდეს ოსმალეთში, მოხვდა ბაღდადის ფაშა სულეიმან ბუიუქთან, ასევე ქართული წარმოშობის მამლუქთან, რომელმაც მამლუქთა სასწავლებელში მიაბარა. სასწავლებლის დამთავრების შემდეგა ეკავა სხვადასხვა თანამდებობა - იყო საფაშოს ბეჭდის მცველი, ხაზინადარი, დავთარდარი. გახდა თუ არა ერაყის მმართველი, განუდგა ოსმალეთის სულთანს და ატარებდა დამოუკიდებელ საგარეო პოლიტიკას. არმია გარდაქმნა ევროპულ ყაიდაზე, ერაყში გახსნა პირველი სტამბა. დაუდ-ფაშა გურჯი ცდილობდა, რუსეთ-ოსმალეთის 1828-29 წლების ომი თავის სასარგებლოდ გამოეყენებინა და ერაყის დამოუკიდებლობა განემტკიცებინა. თუმცა აჯანყებისას დამარცხდა. ირაკლი თოფურიძის აზრით:
[ირაკლი თოფურიძის ხმა] "ცოტა რომ მოეცადა დაუდს და ყირიმის კამპანიისთვის დაეწყო აჯანყება, შეიძლება სხვა პოლიტიკური რუკაც გვქონოდა მახლობელ აღმოსავლეთში."
ქართული წარმოშობის მამლუქების შესახებ ერაყის ისტორიამ უამრავი ცნობა შემოგვინახა, განსხვავებით იმ ქართველი გოგონებისგან, რომელთაც ოსმალეთის ბაზარზე ასევე სიამოვნებით ყიდულობდნენ ერაყში წასაყვანად. ამ გოგონების შესახებ "ცნობა" მხოლოდ ერაყელთა მეტყველებაშია შემორჩენილი. ქათინაურს ერაყელები ასე ამბობენ:
[ირაკლი თოფურიძის ხმა]
ქართულად ეს ასე ჟღერს: "ქართველივით ლამაზი ხარ."
თამარ ჩიქოვანი, რადიო თავისუფლებისთვის, თბილისი.
ერთი პორტრეტის თავგადასავალი
ვინსენტ ვან გოგი - 150
ბიძინა რამიშვილი:
30 მარტს სრულდება 150 წელი ვინსენტ ვან გოგის დაბადებიდან. ამ დიდი ჰოლანდიელი მხატვრის გარშემო იმდენი მითი და ლეგენდაა შექმნილი, რომ დღეს ხელოვნების ისტორიკოსებსაც კი უჭირთ ერთმანეთისგან ნამდვილისა და მოგონილის გარჩევა. ერთი ლეგენდის თანახმად, სიცოცხლეში ვან გოგს ერთადერთი ნახატი ჰქონდა გაყიდული. მიუხედავად იმისა, რომ დღეს ამ მითის ხელოვნებათმცოდნეთაგან ცოტა ვინმეს თუ სჯერა, ერთი რამ უდავოა: ვან გოგი არასოდეს ყოფილა შეძლებული მხატვარი და ხშირად ფული საღებავისა და ტილოს საყიდლადაც არ ყოფნიდა. დიდი მხატვრის იუბილესთან დაკავშირებით დავით კაკაბაძემ მოამზადა მასალა, რომელიც ვან გოგის ერთ ფერწერულ ტილოს ეძღვნება.
დავით კაკაბაძე:
ბიძინა, შენ ნათქვამს დავამატებდი: დაკარგულ ტილოს. საუბარია "დოქტორ გაშეს პორტრეტზე", რომელშიც 1990 წელს, მისი შექმნიდან ზუსტად ასი წლის თავზე, იაპონელმა მეწარმემ რიოეი საიტომ 82,5 მილიონი დოლარი გადაიხადა. სხვათა შორის, ეს არის უდიდესი თანხა, რომელიც კი ოდესმე გადაუხდიათ ხელოვნების ნაწარმოებში. მაგრამ 13 წლის წინათ, ნიუ იორკში გამართული იმ სენსაციური აუქციონის შემდეგ "დოქტორ გაშეს პორტრეტი" თვალით აღარავის უნახავს.
საერთოდ, როცა საქმე დიდი მხატვრების მემკვიდრეობასთან გვაქვს, ხშირად ასე ხდება: ამა თუ იმ ნამუშევარს კერძო კოლექციონერი შეიძენს და მერე, წლების მანძილზე, მხოლოდ ამ კოლექციონერის ოჯახის წევრებსა და მცირერიცხოვან სტუმრებს ეძლევათ ძვირფასი ორიგინალის ხილვის საშუალება. ცხადია, კოლექციონერთა შორის ბევრია ისეთი, ვინც თავისი კოლექციის ნაწილს ათხოვებს ან სულაც აჩუქებს ხოლმე ამა თუ იმ მუზეუმს, თანხმდება თავისი სურათების გამოფენებში ჩართვაზე და ა.შ. მაგრამ, სამწუხაროდ, ყველა ასე არ იქცევა. აქედან გამომდინარე, თვით იმ ფაქტში, რომ "დოქტორ გაშეს პორტრეტი" უკვე 13 წელია, გაუჩინარებულია, არც უჩვეულო იქნებოდა რამე და არც საგანგაშო, რომ არა ერთი გარემოება.
1996 წელს, სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე, ვან გოგის სურათის მყიდველს, ზემოთ ნახსენებ იაპონელ მეწარმეს, რიოეი საიტოს უთქვამს, რომ მოვკვდები, სურათი კუბოში ჩამატანეთო. თუ საიტოს ანდერძი შეუსრულეს, გამოდის, რომ მსოფლიოს ყველაზე ძვირადღირებული ხელოვნების ნიმუში გარდაცვლილთან ერთად კრემატორიუმში ჩაიფერფლებოდა. მაგრამ ნუთუ ეს შესაძლებელია? იქნებ ქაღალდის მრეწველობის მაგნატს ნათქვამით მხოლოდ სურათისადმი თავისი განსაკუთრებული დამოკიდებულების გამოხატვა სურდა?
იაპონელი ხელოვნებათმცოდნე შინიჩი სეგი დარწმუნებულია, რომ რიოეი საიტომ ვან გოგის ტილო იმისთვის იყიდა, რომ რამდენიმე წელიწადში ისევ გაეყიდა და ფული მოეგო. 80-იანი წლების მიწურულს სპეკულაციის ეს ფორმა იაპონიაში მეტად გავრცელებული იყო და კაპიტალდაბანდების უაღრესად პერსპექტიულ საშუალებად ითვლებოდა: შეძლებული საქმოსნები მილიონებს არ იშურებდნენ, რათა სასახლეებთან თუ სასტუმროებთან ერთად აუქციონებზე ხელოვნების ნაწარმოებები შეეძინათ. როგორც ხელოვნებათმცოდნე სეგი ამბობს, გასაყიდად შეძენილ სურათებს ფართო საზოგადოება, როგორც წესი, თვალით ვერ ნახულობდა: მდიდარი პატრონები მათ მხოლოდ თავიანთ გეიშებს თუ უჩვენებდნენო.
90-იანი წლების დამდეგს სპეკულაციის ეს თითქოსდა მწყობრი სისტემა ერთი ხელის დაკვრით მოიშალა: იაპონიაში დაწყებულმა ეკონომიკურმა კრიზისმა მრავალი კოლექციონერი თუ ფსევდოკოლექციონერი გააკოტრა. ზოგმა თავისი კოლექცია გაყიდა, ზოგმაც - დააგირავა. მაგრამ "დოქტორ გაშეს პორტრეტი" აღარსად გამოჩენილა. 1995 წელს მისი მფლობელი რიოეი საიტო კორუფციასთან დაკავშირებულ სკანდალში აღმოჩნდა გარეული და საქმე სასამართლოშიც კი ჰქონდა, ხოლო ერთი წლის შემდეგ იგი გარდაიცვალა.
ამ რამდენიმე თვის წინათ იაპონიის პრესაში გაჩნდა ცნობა, რომლის თანახმად, სურათი ვიღაც იტალიელ ბიზნესმენს შვეიცარიაში შეუძენია და გასაყიდად ისევ იაპონიაში ჩაუტანია. წყაროდ ცნობაში დასახელებულია ერთი გერმანელი ბანკირის შვილიშვილი, რომლის ბაბუას "დოქტორ გაშეს პორტრეტი" ადოლფ ჰიტლერის ერთ-ერთი უახლოესი თანამოაზრის, ჰერმან გიორინგისგან შეუძენია. ამ უკანასკნელს 1937 წელს სურათი ფრანკფურტის ერთ-ერთი მუზეუმიდან შინ წაუღია და მოგვიანებით იგი ზემოთ ნახსენები ბანკირისთვის მიუყიდია. ბანკირს პორტრეტი გადაულოცია თავისი ებრაელი კოლეგისთვის, რომელიც მალე ამერიკაში გადასახლებულა და პორტრეტიც თან წაუღია. როგორც გაზეთი "ასაჰი შიმბუნი" იუწყება, სულ ახლახან გაირკვა, რომ 1997 წელს, ანუ რიოეი საიტოს გარდაცვალებიდან ერთი წლის შემდეგ, სურათი "სოთბის" სააუქციონო სახლის შვილობილმა კომპანიამ შეიძინა. მას შემდეგ, იმავე გაზეთის მტკიცებით, სურათის კვალი იკარგება.
თუმცა, თუ მოარულ ხმებს დავუჯერებთ, "დოქტორ გაშეს პორტრეტი" რიოეი საიტოს მემკვიდრეებისგან კაზინოების ბიზნესის ერთმა ლასვეგასელმა მაგნატმა შეიძინა.
დაბოლოს, ისევ მე-19 საუკუნეში დავბრუნდეთ. როცა ვინსენტ ვან გოგი 1890 წლის ზაფხულში, თვითმკვლელობამდე რამდენიმე კვირით ადრე, თავისი ექიმის, დოქტორ ფერდინან გაშეს პორტრეტს ხატავდა, ძნელად თუ წარმოიდგენდა, რომ მისი ნამუშევარი ნამდვილი დეტექტიური ამბის გმირად იქცეოდა.
ინტერვიუ გია ონიანთან
ბიძინა რამიშვილი:
ამ დღეებში მსოფლიოს, ყოველი ჩვენგანის ყურადღების ცენტრში იმდენად დრამატული მოვლენები დგას, რომ, შედარებით მსუბუქ თემაზე საუბარი, ცოტა არ იყოს, უხერხულად ჟღერს. მაგრამ ვფიქრობთ, მეათე სტუდიის დღევანდელ სტუმართან საუბრის გამართლება არ გვჭირდება: გარდა იმისა, რომ ის, გია ონიანი, როგორც საოპერო მომღერალი, მსუბუქ კი არა სერიოზულ მუსიკას ემსახურება, კრიზისის დროს სწორედ ხელოვნება განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ხოლმე - ჩვენს ერთ კოლეგას უყვარს დოსტოევსკის სიტყვების გამეორება, რომ "სილამაზე გადაარჩენს სამყაროს". ქართველი ტენორი, გია ონიანი ამჟამად იტალიაში მოღვაწეობს - ქვეყანაში, რომელშიც ერაყში ომთან დაკავშირებით, მწვავე დებატები მიმდინარეობს, იმართება დემონსტრაციები. ამიტომ ჩემი კოლეგა, მარიამ ჭიაურელი თავდაპირველად დაინტერესდა იმით, მაინც იცლიან თუ არა იტალიელები ოპერაში სასიარულოდ. აი, როგორი იყო გია ონიანის პასუხი.
იხ. აუდიოვერსია
ბიძინა რამიშვილი:
ეს გახლდათ ინტერვიუ ქართველ ტენორთან გია ონიანთან, რომელიც ამჟამად იტალიაში მოღვაწეობს. მას მარიამ ჭიაურელი ესაუბრებოდა.
[მუსიკა. არია "ტოსკადან"]
წამყვანი: თქვენ მოისმინეთ რადიოჟურნალ "მეათე სტუდიის" მორიგი გამოშვება, რომელიც პრაღაში მოამზადეს მარიამ ჭიაურელი, დავით კაკაბაძემ და ბიძინა რამიშვილმა. გადაცემას უძღვებოდა ბიძინა რამიშვილი. თბილისის ბიუროში ხმის რეჟისორის პულტთან იჯდა ლევან გვარამაძე.
მომავალ პარასკევამდე.
[მუსიკა. არია "ტოსკადან"]
ძვირფასო რადიომსმენელებო. გთავაზობთ რადიოჟურნალ "მეათე სტუდიის" მორიგ, 480-ე გამოშვებას. ჩვენი თბილისელი კორესპონდენტების მასალები ერაყის თემას ეხება. ჯერ გესაუბრებით იმაზე, რამდენად შესაძლებელია ერაყში დემოკრატიის დამყარება; რატომ იქცა ომი ერაყში ქართული მასმედიის მთავარ თემად? - ასეთია ჩვენი ერთ-ერთი სიუჟეტის თემა; გარდა ამისა, გესაუბრებით ერაყის ისტორიის ერთ საინტერესო მონაკვეთზე, რომელიც განსაკუთრებით დააინტერესებს რადიომსმენელებს საქართველოში; მეათე სტუდიის დღევანდელი სტუმარია იტალიაში მოღვაწე ქართველი ტენორი გია ონიანი; გადაცემის ბოლოს ვან გოგის დაბადებიდან 150 წლისთავთან დაკავშირებით შემოგთავაზებთ სიუჟეტს დიდი მხატვრის ერთ-ერთი ცნობილი ტილოს უჩვეულო თავგადასავალზე.
პრაღაში პროგრამას უძღვება ბიძინა რამიშვილი.
გამოვა თუ არა ერაყში დემოკრატია
ბიძინა რამიშვილი:
როგორც ცნობილია, ერაყში მოკავშირეთა სამხედრო ოპერაციის უმთავრესი მიზანი სადამ ჰუსეინის რეჟიმის დამხობაა. ომის დაწყებისთანავე ხმამაღლა და ინტენსიურად ალაპარაკდნენ იმაზე, თუ რა იქნება ერაყში მისი დასრულების შემდეგ. ერთი მოსაზრებით, ერაყი, შეიძლება, ახლო აღმოსავლეთისთვის ახალი ტიპის დემოკრატიულ ქვეყნად ჩამოყალიბდეს. გარკვევას, რამდენად მაღალია ეს ალბათობა, დავით პაიჭაძე პოლიტოლოგ ალექსანდრე რონდელთან საუბრისას შეეცადა.
დავით პაიჭაძე:
მეოცე საუკუნეში ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებთან ურთიერთობა ამერიკის შეერთებულ შტატებს, ავად თუ კარგად, აწყობილი ჰქონდა. ბოლო ათწლეულთა მანძილზე ამ ქვეყნების უმეტესობაში იყო სეკულარული მმართველობა, ფორმალური დემოკრატიის სუსტად გამოხატული ნიშნებით: არჩევნებით, პარლამენტით, ხელისუფლების დანაწილებით და ა.შ. რეალურად კი ესენი იყვნენ და დღესაც არიან ავტორიტარული რეჟიმები, რომლებიც თავიანთი არსებობით შეახსენებდნენ ამერიკას: ჯობს, ჩვენთან დაიჭიროთ საქმე, არ დაუშვათ ჩვენი დასუსტება, თორემ ჩვენს ნაცვლად მმართველობას ხელთ ისლამისტები და ფუნდამენტალისტები იგდებენ. გარკვეულ დრომდე ამერიკისთვის სწორედ ასეთი იყო სადამ ჰუსეინის სეკულარული რეჟიმიც. ის არასოდეს გამსჭვალულა ისლამური ფუნდამენტალიზმის იდეებით.
არაბული ახლო აღმოსავლეთის უახლესი ისტორია აჩვენებს, რომ დემოკრატიის დაფუძნების მცდელობა აქ მარცხიანია. რეგიონში არ არსებობს არც ერთი მეტ-ნაკლებად განვითარებული დემოკრატიის ქვეყანა. რას ეფუძნება იმედი, რომ სადამ ჰუსეინის დამხობის შემდეგ ტოტალიტარიზმის ნანგრევებზე მეტი დემოკრატია აღმოცენდება, ვიდრე, დავუშვათ, კუვეიტში ან იორდანიაშია? პასუხისთვის მივმართე საქართველოს სტრატეგიისა და საერთაშორისო ურთიერთობათა კვლევის ფონდის პრეზიდენტს ალექსანდრე რონდელს [რონდელის ხმა]: "ამერიკელებს იმედი აქვთ, რომ სწორედ ერაყში შეიძლება მეტის მიღწევა, სახელმწიფოებრიობის, დემოკრატიის შექმნის თვალსაზრისით, ვიანიდან ქვეყანა ძალიან მდიდარია ნავთობით, გარდა ამისა, არის სტაბილური სახელმწიფოებრიობა, მეტ-ნაკლებად განათლებული მოსახლეობა... ერაყში საამისო რესურსები არსებობს. რა თქმა უნდა, ეს უკავშირდება ამერიკის ინტერესს, დაამყაროს რეგიონზე უფრო სერიოზული კონტროლი. ამერიკა გლობალურ დონეზე წესრიგის დაცვას ვერ შეძლებს, თუ ახლო აღმოსავლეთში მყარი დასაყრდენი არ ექნება".
და მაინც, რამდენად გამოდგება ასეთი წანამძღვრები დემოკრატიის საყრდენებად ერაყში, ჯერ ღია საკითხად რჩება. პრობლემაზე მსჯელობისას, ალბათ, გასათვალისწინებელია ისეთი ფენომენი, როგორიცაა ხელისუფლების ტრადიცია აღმოსავლეთის ქვეყნებში. თუმცა ამ რიგის არგუმენტებს თანამედროვე პოლიტიკურ აზროვნებაში დიდ მნიშვნელობას აღარ ანიჭებენ. მეორე მხრივ, აშკარაა, რომ ახლო აღმოსავლეთის არაბული სახელმწიფოების ხელისუფლებებს ქვეყნის შიგნით დემოკრატიული ოპოზიცია არ ჰყავთ. [რონდელის ხმა]: "მართლაც, აქ კონსერვატიული გარემოა. ახლო აღმოსავლეთში ტრადიციას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ეს არ არის ჩამორჩენილობა, ეს უფრო ფესვგამდგარი ტრადიციონალიზმია. მაგრამ - ავიღოთ იდეალური შემთხვევა - თუ ერაყი სამაგალითოდ, კარგად, მართლაც, დინამიურად განვითარდა და დემოკრატიზაციამ იქ შედეგი გამოიღო, ეს იქნება დამატებითი კოზირი მათთვის, ვინც ამბობს, რომ ფუნდამენტალიზმი კარგი არ არის. პირადად მე, ჩემი ცოდნიდან და გამოცდილებიდან გამომდინარე, მეჩვენება, რომ ეს ნამდვილად არ არის ადვილი საქმე, მაგრამ, როგორც ჩანს, ამერიკელებს იმედი აქვთ და ეს იმედი რაღაცაზე დამყარებულია".
დიდწილად, ისლამური ქვეყანა, სეკულარული მმართველობა და დემოკრატია - ეს სამი რამ თანაარსებობს საქართველოს მეზობელ ქვეყანაში, თურქეთში, სადაც დემოკრატიის ერთი მთავარი საყრდენი ქვეყნის შეიარაღებული ძალები, უკეთ, სამხედრო ელიტაა. მე ვკითხე ალექსანდრე რონდელს, რამდენად შეიძლება გაამართლოს ერაყში ე.წ. თურქულმა მოდელმა [რონდელის ხმა]: "რა თქმა უნდა, შეიძლება, რადგან ერაყში სამხედროები სერიოზული ძალაა. მართალია, ისინი მთლიანად სადამზე არიან დამოკიდებული და ეს კაცი მათ ისე ათამაშებს, როგორც უნდა, მაგრამ ერაყმა გაიარა ერთი ომი, მეორე ომი, აგერ, მესამე ომშია... ესენი მართლა სამხედროები არიან და არა ის ხალხი, ქელეხში რომ წავლენ და მერე აჯანყებას გამართავენ ქვეყანაში. მე არ გამოვრიცხავ, მომავალი ერაყის სტრუქტურებში ის სამხედროები, რომელთაც ხელები ძალიან არ აქვთ გასვრილი, სერიოზული ძალა გახდნენ. თუმცა ისინი დემოკრატიული კონტროლის ქვეშ უნდა იქნენ და იქნებიან კიდეც".
ერაყის კამპანიის შედეგებზე გამოთქმული ფრთხილი ვარაუდებიც კი მრავალ კითხვას ბადებს, რომელთაც პასუხს, ალბათ, ახლო მომავალი გასცემს.
დავით პაიჭაძე, რადიო თავისუფლებისთვის, თბილისი.
რატომ იქცა ომი ერაყში ქართული მასმედიის მთავარ თემად?
ბიძინა რამიშვილი:
მაშინ, როცა საქართველოს თავად აქვს უამრავი მოუგვარებელი პრობლემა, ერაყში მიმდინარე საბრძოლო ოპერაციებმა, პირველი დღეებიდანვე, ქართული მასმედიის მხრიდან არნახული დაინტერესება გამოიწვია. თითქოს ერთმანეთს ეჯიბრებიანო, 20 მარტიდან მოყოლებული ბაღდადის დაბომბვა, ბასრასა და უმ ყასრში მიმდინარე ბრძოლების ამსახველი ქრონიკა საქართველოს საინფორმაციო საშუალებების თითქმის ყველა გამოშვებაში დომინირებს. რით უნდა აიხსნას ერაყის კრიზისით ასეთი მზარდი დაინტერესება - გლობალიზაციის გავლენით, კომერციული ინტერესით, თუ ჟურნალისტური ცნობისმოყვარეობით. ამ საკითხის გარკვევას ჩვენი თბილისელი თანამშრომელი კობა ლიკლიკაძე თავისი კოლეგებისგან, საქართველოს წამყვანი საინფორმაციო საშუალებების წარმომადგენლებისგან შეეცადა.
კობა ლიკლიკაძე:
ათასობით ჟურნალისტს, ვინც მოვლენათა ეპიცენტრიდან აშუქებს ერაყში მიმდინარე საბრძოლო ოპერაციებს, სულ რამდენიმე დღის წინ დამოუკიდებელი ქართული სამაუწყებლო ტელეკომპანია "რუსთავი 2"-ის კორესპონდენტიც შეემატა. ამიტომ პირველი რესპონდენტი, ვისაც ერაყის ომისადმი ქართული მასმედიის დაინტერესების შესახებ დავუსვი შეკითხვა, სწორედ ტელეკომპანიის საინფორმაციო სამსახურის უფროსი, ჟურნალისტი ეკა ხოფერია გახლდათ.
[კობა ლიკლიკაძის ხმა] "ეკა, მაინტერესებს, არსებობს თუ არა გარკვეული საინფორმაციო პოლიტიკა, თქვენი შიდა საინფორმაციო პოლიტიკა, თუ ეს არის საერთო ტენდენციის გამოძახილი? პირდაპირ რომ ვთქვათ, ომის ქრონიკა კარგად იყიდება და იზიდავს მაყურებელს?
[ეკა ხოფერიას ხმა] "ალბათ, გარკვეულწილად, ორივე ერთად. იმიტომ რომ შეუძლებელია, როდესაც ასეთი მოვლენა ხდება მსოფლიოში, ის არ გეხებოდეს. და აქედან გამომდინარე, ეს არის ჩვენი საინფორმაციო პოლიტიკის ერთ-ერთი მთავარი მომენტი. ჩვენ დავისახეთ, ასე ვთქვათ, მიზნად, რომ ეს ომი, შეძლებისდაგვარად, გაშუქებულიყო ყველა ასპექტში. ჩვენ აბსოლუტურად სწორად გადავწყვიტეთ, ასეთი დიდი მნიშვნელობა მიგვეცა და ამდენი ადგილი დაგვეთმო ამ ომისთვის, იმიტომ რომ მოსახლეობას, ვფიქრობ, ძალიან აინტერესებს."
[კობა ლიკლიკაძის ხმა] "ეკა, რას ეყრდნობა ეს რწმენა, რომ მოსახლეობას აინტერესებს - ინტერაქტიულ გამოკითხვას, თუ რას?
[ეკა ხოფერიას ხმა] "იცით, ჩვენ განგებ არ ჩავატარეთ ინტერაქტიული გამოკითხვა, იმიტომ რომ, ასე მარტივად კითხვა არ დაისმებოდა - გაინტერესებთ თუ არა ომი. იმიტომ რომ ეს არ არის საინფორმაციო სამსახურის, "ღამის კურიერის", ინტერაქტივის თემა. მაგრამ შეიძლებოდა სხვა ტიპის შეკითხვის დასმა: ამართლებთ თუ არა? აი, ასეთ ინტერაქტივს ამ კვირის ბოლოს, ან, როცა კულმინაციამდე მივა ომი, აუცილებლად ჩავატარებთ. და რომ ხალხს აინტერესებს, მოწმობს ის, რომ ძალიან ბევრი ადამიანი რეკავს. შემიძლია ვთქვა, რომ ამდენ ადამიანს არ დაურეკავს ძალიან დიდი ხანია."
ერაყში მიმდინარე ომით საზოგადოების დაინტერესებაზე ანალოგიური შეხედულება აქვს ყოველდღიურ გაზეთ "24 საათის" რედაქტორის მოადგილეს პაატა ვეშაპიძეს, რომელმაც განაცხადა, რომ ომის ქრონიკათა ფართო პლანით გაშუქება გაზეთის პოპულარობასა და ტირაჟზეც აისახა:
[პაატა ვეშაპიძის ხმა] "მაინცდამაინც ობიექტურად ომის გაშუქება მე, პირადად, შეუძლებლად მიმაჩნია, იმიტომ რომ ყოველ მხარეს თავისი პოზიცია აქვს, თავისი პროპაგანდა ერთვის ამას და ა.შ. მაგრამ ჩვენ ვცდილობთ, ეს მრავალი რაკურსით წარმოვაჩინოთ. როგორც, ვთქვათ, ევროპული და ამერიკული სააგენტოები, ასევე უხვად არის არაბული სააგენტოების და არაბული პრესის მასალა. რაც შეეხება ტირაჟს, უნდა ვთქვა, რომ ეს ძალიან დადებითად აისახა გაზეთის ტირაჟზე და პოპულარობაზე. რამდენიმე ზარი, მე არ ვიტყვი, რომ მრავლად, მაგრამ რამდენიმე ზარი გაისმა რედაქციაში და გვითხრეს, რომ ჩვენი გაზეთიდან იღებენ ყველაზე მეტ ინფორმაციას."
კიდევ ერთი თვალშისაცემი ტენდენცია, რაც ერაყში მიმდინარე მოვლენების გაშუქებისას შეინიშნება, არის გარკვეული დაახლოება ოფიციოზისა და დამოუკიდებელი საინფორმაციო საშუალებების პოზიციებს შორის, რასაც ყოველდღიურ გაზეთ "რეზონანსის" მთავარი რედაქტორი ლაშა ტუღუში "ობიექტურ გამონაკლისს" უწოდებს:
[ლაშა ტუღუშის ხმა] "მე ვფიქრობ, რომ დღეს, განსაკუთრებით ასეთ კრიტიკულ სიტუაციაში, პოზაში დგომა არ არის სწორი პოზიცია. სამწუხაროდ, იშვიათია შემთხვევა, როცა ხელისუფლება და თავისუფალი მედია ერთ პოზიციაზე დგას. დღევანდელი ჩვენი სახელმწიფო პოლიტიკა ძალინ დიდ კრიტიკას იმსახურებს და ეს ძალიან ობიექტურია, მაგრამ არის სიტუაციები, როდესაც ჩვენი პოზიციები შეიძლება ერთმანეთს დაემთხვას. მაგალითად, იმავე ნატოსთან მიმართებაში მთელი მედიის პოზიცია - შეიძლება ეს გადაჭარბებით არის ნათქვამი, მაგრამ მედიის უმეტესი ნაწილისა - და საზოგადოებრივი ორგანიზაციის პოზიცია დაემთხვა ხელისუფლებისას."
ანუ ქართული პრესა, ერთი ჩემი კოლეგის გამოთქმას თუ მოვიშველიებ, კონსტრუქციულია ერაყში მიმდინარე მოვლენების გაშუქების დროს. სამწუხაროდ, ეს კონსტრუქტივიზმი არ არსებობდა საქართველოში აფხაზეთის ომის, საკუთარი ომის დროს.
კობა ლიკლიკაძე, რადიო თავისუფლებისთვის, თბილისი.
გესაუბრებით ერაყის ისტორიის ერთ საინტერესო მონაკვეთზე
ბიძინა რამიშვილი:
ბოლოდროინდელი მოვლენების გამო, ერაყისადმი ინტერესი გასაკვირი ნამდვილად არ უნდა იყოს. თუმცა, ამჯერად ერაყის ისტორიის ერთ მონაკვეთზე შევაჩერებთ თქვენს ყუდაღებას, რომელიც საკმაოდ მჭიდროდ უკავშირდება საქართველოს ისტორიას. შესაძლოა, ბევრისთვის არ იყოს ცნობილი, რომ 1749 წლიდან ერაყს ქართული წარმოშობის მამლუქები მართავდნენ და რომ წარმოშობით ქართველ ფაშებს - სულეიმან აბუ ლაილს, სულეიმან ბუიუქს, ჰაფიზ ალის, სულეიმან ქუჩუქს და დაუდ-ფაშა გურჯს დიდი წვლილი მიუძღვით ერაყის გაძლიერებაში. თბილისის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის ასპირანტის გიორგი თოფურიძის დისერტაციის თემა ერაყში მამლუქების მოღვაწეობას შეეხება. ამ თემაზე სამუშაოდ იგი ცოტა ხნის წინათ ბაღდადის უნივერსიტეტში იყო მივლინებული. მოგითხრობთ თამარ ჩიქოვანი.
თამარ ჩიქოვანი:
მამლუქების - არამუსლიმი წარმოშობის თეთრკანიანი მეომარი მონების შესახებ ყველას გვსმენია. თუმცა, ალბათ, ბევრმა მსმენელმა არ იცის, რომ ქართული წარმოშობის მამლუქებს საკმაოდ მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვით ერაყის ისტორიაში. ქართველი მეცნიერი ირაკლი თოფურიძე ბაღდადის უნივერსიტეტში სამეცნიერო მივლინებისას სწორედ ქართველი მამლუქების ისტორიას იკვლევდა. მისი ცნობით:
[ ირაკლი თოფურიძის ხმა] " უკვე 1704 წლიდან ჰასან ფაშამ, რომელიც, წარმოშობით, ალბანელი იყო, დაიწყო ქართველების ყიდვა - განსაკუთრებით ქართველების, საერთოდ, კავკასიელების. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ სომხები არასოდეს იყვნენ მამლუქები და ქართველები არასოდეს იყვნენ იანიჩრები. სომხები იყვნენ იანიჩრები, ქართველები - მამლუქები. რატომ - არავინ არ იცის. ესეც ცალკე კვლევის საგანია, მაგრამ ჩემს კვლევაში არ შედის."
სამაგიეროდ, ისტორიკოსების მიერ უკვე გამოკვლეულია, რომ სხვადასხვა ეტაპზე ქართველი მამლუქების მიერ ჩამოყალიბებული იყო ძლიერი საბრძოლო რაზმი, რომელსაც ხან პირად გვარდიას უწოდებენ, ხან - ლეიბ-გვარდიას:
[ირაკლი თოფურიძის ხმა] " ქართველთა რაოდენობა პირად გვარდიაში მერყეობდა 1500-დან 3 ათასამდე. მაგრამ უნდა ითქვას ისიც, რომ მამლუქი არ იყო მხოლოდ მეომარი. მათ ასწავლიდნენ წერა-კითხვას, ენებს, რა თქმა უნდა, სამხედრო საქმეს. მიმდინარეობდა მათი ინტელექტუალური განათლება, მამლუქი ერაყში იმ დროს იღებდა ოსმალეთის იმპერიაში საუკეთესო განათლებას."
საინტერესოა, რომ ერაყელი მამლუქი ეგვიპტელ მამლუქებთან გარკვეული პრივილეგიით სარგებლობდა. მაგალითად, ასეთით:
[ ირაკლი თოფურიძის ხმა]"თუ მას პატრონი არ მოეწონებოდა, შეეძლო გასულიყო ბაღდადის რომელიმე ბაზარზე და თავი გაეყიდა, გამოეცვალა პატრონი. ამ ფულს თავად იდებდა ჯიბეში."
ქართული წარმოშობის მამლუქებმა ერაყი 82 წლის მანძილზე მართეს. მათგან ყველაზე ცნობილია დაუდ-ფაშა გურჯი, ერაყის უკანასკნელი მამლუქი გამგებელი. იგი ქვემო ქართლში დაბადებული მანველაშვილი გახლდათ. გაყიდეს ოსმალეთში, მოხვდა ბაღდადის ფაშა სულეიმან ბუიუქთან, ასევე ქართული წარმოშობის მამლუქთან, რომელმაც მამლუქთა სასწავლებელში მიაბარა. სასწავლებლის დამთავრების შემდეგა ეკავა სხვადასხვა თანამდებობა - იყო საფაშოს ბეჭდის მცველი, ხაზინადარი, დავთარდარი. გახდა თუ არა ერაყის მმართველი, განუდგა ოსმალეთის სულთანს და ატარებდა დამოუკიდებელ საგარეო პოლიტიკას. არმია გარდაქმნა ევროპულ ყაიდაზე, ერაყში გახსნა პირველი სტამბა. დაუდ-ფაშა გურჯი ცდილობდა, რუსეთ-ოსმალეთის 1828-29 წლების ომი თავის სასარგებლოდ გამოეყენებინა და ერაყის დამოუკიდებლობა განემტკიცებინა. თუმცა აჯანყებისას დამარცხდა. ირაკლი თოფურიძის აზრით:
[ირაკლი თოფურიძის ხმა] "ცოტა რომ მოეცადა დაუდს და ყირიმის კამპანიისთვის დაეწყო აჯანყება, შეიძლება სხვა პოლიტიკური რუკაც გვქონოდა მახლობელ აღმოსავლეთში."
ქართული წარმოშობის მამლუქების შესახებ ერაყის ისტორიამ უამრავი ცნობა შემოგვინახა, განსხვავებით იმ ქართველი გოგონებისგან, რომელთაც ოსმალეთის ბაზარზე ასევე სიამოვნებით ყიდულობდნენ ერაყში წასაყვანად. ამ გოგონების შესახებ "ცნობა" მხოლოდ ერაყელთა მეტყველებაშია შემორჩენილი. ქათინაურს ერაყელები ასე ამბობენ:
[ირაკლი თოფურიძის ხმა]
ქართულად ეს ასე ჟღერს: "ქართველივით ლამაზი ხარ."
თამარ ჩიქოვანი, რადიო თავისუფლებისთვის, თბილისი.
ერთი პორტრეტის თავგადასავალი
ვინსენტ ვან გოგი - 150
ბიძინა რამიშვილი:
30 მარტს სრულდება 150 წელი ვინსენტ ვან გოგის დაბადებიდან. ამ დიდი ჰოლანდიელი მხატვრის გარშემო იმდენი მითი და ლეგენდაა შექმნილი, რომ დღეს ხელოვნების ისტორიკოსებსაც კი უჭირთ ერთმანეთისგან ნამდვილისა და მოგონილის გარჩევა. ერთი ლეგენდის თანახმად, სიცოცხლეში ვან გოგს ერთადერთი ნახატი ჰქონდა გაყიდული. მიუხედავად იმისა, რომ დღეს ამ მითის ხელოვნებათმცოდნეთაგან ცოტა ვინმეს თუ სჯერა, ერთი რამ უდავოა: ვან გოგი არასოდეს ყოფილა შეძლებული მხატვარი და ხშირად ფული საღებავისა და ტილოს საყიდლადაც არ ყოფნიდა. დიდი მხატვრის იუბილესთან დაკავშირებით დავით კაკაბაძემ მოამზადა მასალა, რომელიც ვან გოგის ერთ ფერწერულ ტილოს ეძღვნება.
დავით კაკაბაძე:
ბიძინა, შენ ნათქვამს დავამატებდი: დაკარგულ ტილოს. საუბარია "დოქტორ გაშეს პორტრეტზე", რომელშიც 1990 წელს, მისი შექმნიდან ზუსტად ასი წლის თავზე, იაპონელმა მეწარმემ რიოეი საიტომ 82,5 მილიონი დოლარი გადაიხადა. სხვათა შორის, ეს არის უდიდესი თანხა, რომელიც კი ოდესმე გადაუხდიათ ხელოვნების ნაწარმოებში. მაგრამ 13 წლის წინათ, ნიუ იორკში გამართული იმ სენსაციური აუქციონის შემდეგ "დოქტორ გაშეს პორტრეტი" თვალით აღარავის უნახავს.
საერთოდ, როცა საქმე დიდი მხატვრების მემკვიდრეობასთან გვაქვს, ხშირად ასე ხდება: ამა თუ იმ ნამუშევარს კერძო კოლექციონერი შეიძენს და მერე, წლების მანძილზე, მხოლოდ ამ კოლექციონერის ოჯახის წევრებსა და მცირერიცხოვან სტუმრებს ეძლევათ ძვირფასი ორიგინალის ხილვის საშუალება. ცხადია, კოლექციონერთა შორის ბევრია ისეთი, ვინც თავისი კოლექციის ნაწილს ათხოვებს ან სულაც აჩუქებს ხოლმე ამა თუ იმ მუზეუმს, თანხმდება თავისი სურათების გამოფენებში ჩართვაზე და ა.შ. მაგრამ, სამწუხაროდ, ყველა ასე არ იქცევა. აქედან გამომდინარე, თვით იმ ფაქტში, რომ "დოქტორ გაშეს პორტრეტი" უკვე 13 წელია, გაუჩინარებულია, არც უჩვეულო იქნებოდა რამე და არც საგანგაშო, რომ არა ერთი გარემოება.
1996 წელს, სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე, ვან გოგის სურათის მყიდველს, ზემოთ ნახსენებ იაპონელ მეწარმეს, რიოეი საიტოს უთქვამს, რომ მოვკვდები, სურათი კუბოში ჩამატანეთო. თუ საიტოს ანდერძი შეუსრულეს, გამოდის, რომ მსოფლიოს ყველაზე ძვირადღირებული ხელოვნების ნიმუში გარდაცვლილთან ერთად კრემატორიუმში ჩაიფერფლებოდა. მაგრამ ნუთუ ეს შესაძლებელია? იქნებ ქაღალდის მრეწველობის მაგნატს ნათქვამით მხოლოდ სურათისადმი თავისი განსაკუთრებული დამოკიდებულების გამოხატვა სურდა?
იაპონელი ხელოვნებათმცოდნე შინიჩი სეგი დარწმუნებულია, რომ რიოეი საიტომ ვან გოგის ტილო იმისთვის იყიდა, რომ რამდენიმე წელიწადში ისევ გაეყიდა და ფული მოეგო. 80-იანი წლების მიწურულს სპეკულაციის ეს ფორმა იაპონიაში მეტად გავრცელებული იყო და კაპიტალდაბანდების უაღრესად პერსპექტიულ საშუალებად ითვლებოდა: შეძლებული საქმოსნები მილიონებს არ იშურებდნენ, რათა სასახლეებთან თუ სასტუმროებთან ერთად აუქციონებზე ხელოვნების ნაწარმოებები შეეძინათ. როგორც ხელოვნებათმცოდნე სეგი ამბობს, გასაყიდად შეძენილ სურათებს ფართო საზოგადოება, როგორც წესი, თვალით ვერ ნახულობდა: მდიდარი პატრონები მათ მხოლოდ თავიანთ გეიშებს თუ უჩვენებდნენო.
90-იანი წლების დამდეგს სპეკულაციის ეს თითქოსდა მწყობრი სისტემა ერთი ხელის დაკვრით მოიშალა: იაპონიაში დაწყებულმა ეკონომიკურმა კრიზისმა მრავალი კოლექციონერი თუ ფსევდოკოლექციონერი გააკოტრა. ზოგმა თავისი კოლექცია გაყიდა, ზოგმაც - დააგირავა. მაგრამ "დოქტორ გაშეს პორტრეტი" აღარსად გამოჩენილა. 1995 წელს მისი მფლობელი რიოეი საიტო კორუფციასთან დაკავშირებულ სკანდალში აღმოჩნდა გარეული და საქმე სასამართლოშიც კი ჰქონდა, ხოლო ერთი წლის შემდეგ იგი გარდაიცვალა.
ამ რამდენიმე თვის წინათ იაპონიის პრესაში გაჩნდა ცნობა, რომლის თანახმად, სურათი ვიღაც იტალიელ ბიზნესმენს შვეიცარიაში შეუძენია და გასაყიდად ისევ იაპონიაში ჩაუტანია. წყაროდ ცნობაში დასახელებულია ერთი გერმანელი ბანკირის შვილიშვილი, რომლის ბაბუას "დოქტორ გაშეს პორტრეტი" ადოლფ ჰიტლერის ერთ-ერთი უახლოესი თანამოაზრის, ჰერმან გიორინგისგან შეუძენია. ამ უკანასკნელს 1937 წელს სურათი ფრანკფურტის ერთ-ერთი მუზეუმიდან შინ წაუღია და მოგვიანებით იგი ზემოთ ნახსენები ბანკირისთვის მიუყიდია. ბანკირს პორტრეტი გადაულოცია თავისი ებრაელი კოლეგისთვის, რომელიც მალე ამერიკაში გადასახლებულა და პორტრეტიც თან წაუღია. როგორც გაზეთი "ასაჰი შიმბუნი" იუწყება, სულ ახლახან გაირკვა, რომ 1997 წელს, ანუ რიოეი საიტოს გარდაცვალებიდან ერთი წლის შემდეგ, სურათი "სოთბის" სააუქციონო სახლის შვილობილმა კომპანიამ შეიძინა. მას შემდეგ, იმავე გაზეთის მტკიცებით, სურათის კვალი იკარგება.
თუმცა, თუ მოარულ ხმებს დავუჯერებთ, "დოქტორ გაშეს პორტრეტი" რიოეი საიტოს მემკვიდრეებისგან კაზინოების ბიზნესის ერთმა ლასვეგასელმა მაგნატმა შეიძინა.
დაბოლოს, ისევ მე-19 საუკუნეში დავბრუნდეთ. როცა ვინსენტ ვან გოგი 1890 წლის ზაფხულში, თვითმკვლელობამდე რამდენიმე კვირით ადრე, თავისი ექიმის, დოქტორ ფერდინან გაშეს პორტრეტს ხატავდა, ძნელად თუ წარმოიდგენდა, რომ მისი ნამუშევარი ნამდვილი დეტექტიური ამბის გმირად იქცეოდა.
ინტერვიუ გია ონიანთან
ბიძინა რამიშვილი:
ამ დღეებში მსოფლიოს, ყოველი ჩვენგანის ყურადღების ცენტრში იმდენად დრამატული მოვლენები დგას, რომ, შედარებით მსუბუქ თემაზე საუბარი, ცოტა არ იყოს, უხერხულად ჟღერს. მაგრამ ვფიქრობთ, მეათე სტუდიის დღევანდელ სტუმართან საუბრის გამართლება არ გვჭირდება: გარდა იმისა, რომ ის, გია ონიანი, როგორც საოპერო მომღერალი, მსუბუქ კი არა სერიოზულ მუსიკას ემსახურება, კრიზისის დროს სწორედ ხელოვნება განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ხოლმე - ჩვენს ერთ კოლეგას უყვარს დოსტოევსკის სიტყვების გამეორება, რომ "სილამაზე გადაარჩენს სამყაროს". ქართველი ტენორი, გია ონიანი ამჟამად იტალიაში მოღვაწეობს - ქვეყანაში, რომელშიც ერაყში ომთან დაკავშირებით, მწვავე დებატები მიმდინარეობს, იმართება დემონსტრაციები. ამიტომ ჩემი კოლეგა, მარიამ ჭიაურელი თავდაპირველად დაინტერესდა იმით, მაინც იცლიან თუ არა იტალიელები ოპერაში სასიარულოდ. აი, როგორი იყო გია ონიანის პასუხი.
იხ. აუდიოვერსია
ბიძინა რამიშვილი:
ეს გახლდათ ინტერვიუ ქართველ ტენორთან გია ონიანთან, რომელიც ამჟამად იტალიაში მოღვაწეობს. მას მარიამ ჭიაურელი ესაუბრებოდა.
[მუსიკა. არია "ტოსკადან"]
წამყვანი: თქვენ მოისმინეთ რადიოჟურნალ "მეათე სტუდიის" მორიგი გამოშვება, რომელიც პრაღაში მოამზადეს მარიამ ჭიაურელი, დავით კაკაბაძემ და ბიძინა რამიშვილმა. გადაცემას უძღვებოდა ბიძინა რამიშვილი. თბილისის ბიუროში ხმის რეჟისორის პულტთან იჯდა ლევან გვარამაძე.
მომავალ პარასკევამდე.
[მუსიკა. არია "ტოსკადან"]
