გამომცემლობა “არტანუჯმა” იონა მეუნარგიას ხუთტომეულის ბეჭდვა დაიწყო. პირველ ტომში ცნობილი ქართველი ბიოგრაფოსის კლასიკური ნაშრომებია შესული, რომელიც ალექსანდრე ჭავჭავაძის, გრიგოლ ორბელიანის, ნიკოლოზ ბარათაშვილისა და დავით ერისთავის ცხოვრებას ეძღვნება.
იონა მეუნარგია ქართული ლიტერატურის ისტორიის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული სახელია. თავად მას შესაძლოა ხშირად არ ახსენებენ, მაგრამ სამაგიეროდ, მისი წყალობით შემონახულ ფაქტებს იმეორებენ ხოლმე. XIX საუკუნის ვერც ერთი მკვლევარი გვერდს ვერ აუვლის მის ნაწერებს, მის ბიოგრაფიულ წიგნებსა და ნარკვევებს, რომლებიც, დროის სურნელსაც ატარებენ და უძვირფასეს ცნობებსაც გვაწვდიან.
მწერალმა და ლიტერატურათმცოდნე ზაზა აბზიანიძემ იონა მეუნარგიაზე საუბრისას სიმონ ჯანაშიას ერთი მოსწრებული გამოთქმა გაიხსენა, რომელიც ზუსტად აღწერს მეუნარგიას ღვაწლს ქართული ლიტერატურის წინაშე:
“იონა მეუნარგიას სრულიად უნიკალური როლი ერგო XIX საუკუნის ქართულ მწერლობაში და შემთხვევითი არ იყო, რომ სიმონ ჯანაშიამ მას ქართული ლიტერატურის პლუტარქე უწოდა. იონა მეუნარგია თავის თავსაც ძალიან საინტერესოდ ახასიათებდა, ასე წერდა – მე ვიყავიო ქართული ლიტერატურის მეწვრილმანე და ფაქტების მომქუჩებელი”.
ეს მეწვრილმანე, რომელმაც უზარმაზარი მემკვიდრეობა დაგვიტოვა, 1852 წელს დაიბადა სამეგრელოში, სოფელ ცაიშში. სწავლობდა მარტვილის სასულიერო სასწავლებელში, თბილისის სასულიერო სემინარიაში. 1874 წლიდან სწავლა ჟენევის აკადემიაში გააგრძელა, 1876 წლიდან კი გარკვეული პერიოდი პარიზში ცხოვრობდა. როგორც თავად წერს დღიურებში, მან სწორედ ამ პერიოდში პირადად გაიცნო ვიქტორ ჰიუგო, რამაც, რა თქმა უნდა, თავისი კვალი დააჩნია 24 წლის ახალგაზრდა ლიტერატორს.
საქართველოში იგი 1878 წელს დაბრუნდა და აქაურ ამბებში მაშინვე ისე აქტიურად ჩაება, რომ ერთ წელიწადში, 1879 წელს, იგი “წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების” გამგეობის წევრად და მდივნად აირჩიეს. იაკობ გოგებაშვილი მის საქმიანობაზე წერდა: “მეგრული სიცოცხლით და სიმარჯვით აწარმოებდა ამ თანამდებობას. სხვათა შორის, მისი თაოსნობით დაარსდა წერა-კითხვის საზოგადოების საუკეთესო დარგი – ბიბლიოთეკა და მუზეუმიო”.
იონა მეუნარგია, შეიძლება ითქვას, ჟანრის ფუძემდებელია ქართულ მწერლობაში - ბიოგრაფიული ჟანრისა. მართალია, მანამდე იყო პლატონ იოსელიანის წიგნი გიორგი XIII-ზე, მაგრამ იონა მეუნარგიამ ლიტერატურული ბიოგრაფია აუცილებლობად აქცია და საკუთარი სტილიც შეიმუშავა:
“ერთი რამ არის კიდევ ხაზგასასმელი, რომ იონა მეუნარგიას იმ მრავალ კოლეგათაგან და თანამედროვეთაგან განსხვავებით, რომლებიც წერდნენ ქართულ მწერლობაზე, მემუარებსა და მოგონებებსაც წერდნენ, მან შეიმუშავა განსაკუთრებული სტილი. დავარქვათ თუ გნებავთ ვრცელი ლიტერატურული პორტრეტი და სხვათა შორის, თავისებურება თავისი ლიტერატურული მანერის თვითონვე აღნიშნა – ჩვენში კრიტიკა და ბიოგრაფია, რაღაცგვარი სალიტერატურო ზრდილობის ბრძანებით, შინაური ცხოვრების აღწერაში ერთობ ხელმოჭერილია. ჩემს ოთახში ვის რა ეკითხება, რა ხდებაო, აი, საფუძველი ამგვარი დარბაისლური საქციელისა. ჩვენ უნდა ვუღალატოთ ამ ზნეს, საყვარელი კაცისა ყველაფერი უნდა ვიცოდეთ”.
ამის გამო მას ხშირად საყვედურობდნენ, მაგალითად, იაკობ გოგებაშვილი ილიას შესახებ წაკითხული გულახდილი ლექციების გამო ბიოგრაფოსზე ძალიან ბრაზობდა. ვინ იცის, შესაძლოა იაკობის ამ პროტესტიდან იწყება დღევანდელი ილიას ისტორიაც, როცა თავად ილიაზე მეტად, რიტორიკული ილია, ილიას კლიშე უფრო ფასდება. სხვათა შორის, იონა მეუნარგია, ამ ბრაზის სანაცვლოდ, იაკობზეც აგროვებდა მასალებს, აგროვებდა მართალ ამბებს, მხოლოდ თვალით ნანახს ან სანდო პირთაგან გაგონილს:
“კიდევ ერთი რამ არის: განსხვავებით ვთქვათ ზაქარია ჭიჭინაძისგან, რომელსაც ზოგჯერ ენდობი, ზოგჯერ არა, მის შემთხვევაში ბოლომდე არასდროს ხარ დარწმუნებული ინფორმაციის ზუსტ ფაქტოლოგიურ ადეკვატურობაში, იონა მეუნარგია, როგორც წესი, ყოველთვის ზუსტია, უმნიშვნელო გამონაკლისებს თუ არ მივიღებთ მხედველობაში. გარდა ამისა, მან ყურადღება მიაქცია ისეთ ფიგურებსაც, რომლებსაც ჩვენ, ფაქტობრივად მხოლოდ მისი საშუალებით ვიცნობთ. ერთი არის იმ კლასიკოსთა წყება, რომლებზეც ის წერდა – ალექსანდრე ჭავჭავაძე, გრიგოლ ორბელიანი, ნიკოლოზ ბარათაშვილი, გიორგი ერისთავი, მაგრამ ნამდვილად შემიძლია ვთქვა, რომ ნიკოლოზ დადიანზე, ეკატერინე ჭავჭავაძეზე არანაკლებ მნიშვნელოვანი ტექსტებია. განსაკუთრებით ღირსშესანიშნავია “დავით დადიანი და მისი დრო”, რომელიც არა მარტო მისი კარის ცხოვრებას აღწერს, არამედ მთლიანად, რა ხდება იმდროინდელ სამეგრელოში, რა სიტუაციაა, როგორი ურთიერთობებია”.
პირველი ტომის პირველივე ბიოგრაფიაში, სადაც იგი ალექსანდრე ჭავჭავაძის ცხოვრებას აღწერს, მან პირველ აბზაცშივე დაწერა: “ცხოვრების აღწერა ჯერ არ შედგენილა ჩვენში. სურათები, ლიტერატურული მოგონება, სილუეტი არც კი გაგონილა. თითქო იღბლად დაჰყოლია ჩვენს ლიტერატურას, რუსთველიდან დაწყებული, შესანიშნავი მწერლებისა და ადამიანთა ვინაობის უცოდინარობა”.
ზემოთ ჩამოთვლილი ავტორების გარდა მას ძალიან უნდოდა ვრცელი ნაშრომები მიეძღვნა აკაკისა და ილიასთვისაც; სურდა, დაეწერა ნიკო ნიკოლაძისა და ალექსანდრე ყაზბეგის ბიოგრაფიებიც.
“მან რაღაც ისეთი დეტალები აღწერა ქართველ კლასიკოსთა ბიოგრაფიებში... თითქოს აბსოლუტურად უმნიშვნელო, მაგრამ შემდეგ აღმოჩნდება, რომ ეს იყო გამამდიდრებელი, ფერის მიმცემი, სურნელის შემნახველი, იმ ეპოქის, იმ ადამიანის, მისი ხასიათის... მე მგონი მარტო მისგან ვიცით ის, თუ როგორი ურთიერთობა აქვს ვთქვათ გრიგოლ ორბელიანს თავის შინამოსამსახურეებთან”.
პირველ ტომში ძირითადად სწორედ გრიგოლ ორბელიანის შესახებ დაწერილი ტექსტებია შესული, ასევე ნარკვევები ალექსანდრე ჭავჭავაძის, ნიკოლოზ ბარათაშვილისა და დავით ერისთავის ცხოვრების შესახებ. ძალზე საინტერესო უნდა იყოს მწერლის ნაწერების II ტომი, სადაც მისი დღიურები და “ვეფხისტყაოსნის” ტექსტის დამდგენი კომისიის ოქმებიც შევა. III ტომი მთლიანად დადიანებს მიეძღვენა, დანარჩენები კი იონა მეუნარგიას პუბლიცისტიკასა და ეპისტოლარულ მემკვიდრეობას დაეთმობა.
1984 წელს, ლექსიკონ-ცნობარში, “ქართული მწერლობა” იონა მეუნარგიას ბიოგრაფიის ავტორი წუხდა: “ი. მეუნარგიას უამრავი სტატია და წერილი ისტორიის, ეკონომიკის, სახალხო განათლების შესახებ გაბნეულია ჟურნალ-გაზეთებში”. ცოტა ხანში კი, ჩვენ პირველად მოგვეცემა საშუალება ერთ გამოცემაში თავმოყრილი ვნახოთ ყველა ეს ნაწერი:
“ხელახალი გამოცემა, იონა მეუნარგიას 5 ტომი, ანუ ყველაფერი, რაც კი მას დაუწერია, იქნება თითოეული ქართველი ადამიანისთვის, თითოეული ქართველი ლიტერატორისათვის, რომელიც სერიოზულადაა დაინტერესებული ქართული მწერლობის ისტორიით; ეს წიგნი იქნება საჩუქარიც, სამაგიდო წიგნიც და როგორც იონა მეუნარგიას პირველმა გამოცემებმა შეავსეს რაღაც ხარვეზი ქართული ლიტერატურის ისტორიაში, ისევე შეავსებს იმ რაღაცა საარვისო მიწას, რომელიც დარჩენილია ჩვენს ცოდნაში XIX საუკუნის ქართული მწერლობისა და ქართული ცხოვრების ნირის შესახებ”.
სამწუხაროდ, საქართველოში დღესაც ისეთი ვითარებაა, როგორიც 130 წლის წინათ იყო, როდესაც იონა მეუნარგია თავის ბიოგრაფიულ წიგნებზე მუშაობას იწყებდა. დღესაც, რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, ეს ე.წ. სალიტერატურო ზრდილობა მბრძანებლობს და ახალს ვერაფერს ვიგებთ ახლო წარსულისა თუ თანამედროვე მწერლების შესახებ. ხოლო სინამდვილეში ეს ზრდილობა კი არა, გულგრილობაა, რომელიც ჯერ მწერლის ტექსტებს გვავიწყებს, შემდეგ კი პიროვნებასაც.
იონა მეუნარგია ქართული ლიტერატურის ისტორიის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული სახელია. თავად მას შესაძლოა ხშირად არ ახსენებენ, მაგრამ სამაგიეროდ, მისი წყალობით შემონახულ ფაქტებს იმეორებენ ხოლმე. XIX საუკუნის ვერც ერთი მკვლევარი გვერდს ვერ აუვლის მის ნაწერებს, მის ბიოგრაფიულ წიგნებსა და ნარკვევებს, რომლებიც, დროის სურნელსაც ატარებენ და უძვირფასეს ცნობებსაც გვაწვდიან.
მწერალმა და ლიტერატურათმცოდნე ზაზა აბზიანიძემ იონა მეუნარგიაზე საუბრისას სიმონ ჯანაშიას ერთი მოსწრებული გამოთქმა გაიხსენა, რომელიც ზუსტად აღწერს მეუნარგიას ღვაწლს ქართული ლიტერატურის წინაშე:
“იონა მეუნარგიას სრულიად უნიკალური როლი ერგო XIX საუკუნის ქართულ მწერლობაში და შემთხვევითი არ იყო, რომ სიმონ ჯანაშიამ მას ქართული ლიტერატურის პლუტარქე უწოდა. იონა მეუნარგია თავის თავსაც ძალიან საინტერესოდ ახასიათებდა, ასე წერდა – მე ვიყავიო ქართული ლიტერატურის მეწვრილმანე და ფაქტების მომქუჩებელი”.
ეს მეწვრილმანე, რომელმაც უზარმაზარი მემკვიდრეობა დაგვიტოვა, 1852 წელს დაიბადა სამეგრელოში, სოფელ ცაიშში. სწავლობდა მარტვილის სასულიერო სასწავლებელში, თბილისის სასულიერო სემინარიაში. 1874 წლიდან სწავლა ჟენევის აკადემიაში გააგრძელა, 1876 წლიდან კი გარკვეული პერიოდი პარიზში ცხოვრობდა. როგორც თავად წერს დღიურებში, მან სწორედ ამ პერიოდში პირადად გაიცნო ვიქტორ ჰიუგო, რამაც, რა თქმა უნდა, თავისი კვალი დააჩნია 24 წლის ახალგაზრდა ლიტერატორს.
საქართველოში იგი 1878 წელს დაბრუნდა და აქაურ ამბებში მაშინვე ისე აქტიურად ჩაება, რომ ერთ წელიწადში, 1879 წელს, იგი “წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების” გამგეობის წევრად და მდივნად აირჩიეს. იაკობ გოგებაშვილი მის საქმიანობაზე წერდა: “მეგრული სიცოცხლით და სიმარჯვით აწარმოებდა ამ თანამდებობას. სხვათა შორის, მისი თაოსნობით დაარსდა წერა-კითხვის საზოგადოების საუკეთესო დარგი – ბიბლიოთეკა და მუზეუმიო”.
იონა მეუნარგია, შეიძლება ითქვას, ჟანრის ფუძემდებელია ქართულ მწერლობაში - ბიოგრაფიული ჟანრისა. მართალია, მანამდე იყო პლატონ იოსელიანის წიგნი გიორგი XIII-ზე, მაგრამ იონა მეუნარგიამ ლიტერატურული ბიოგრაფია აუცილებლობად აქცია და საკუთარი სტილიც შეიმუშავა:
“ერთი რამ არის კიდევ ხაზგასასმელი, რომ იონა მეუნარგიას იმ მრავალ კოლეგათაგან და თანამედროვეთაგან განსხვავებით, რომლებიც წერდნენ ქართულ მწერლობაზე, მემუარებსა და მოგონებებსაც წერდნენ, მან შეიმუშავა განსაკუთრებული სტილი. დავარქვათ თუ გნებავთ ვრცელი ლიტერატურული პორტრეტი და სხვათა შორის, თავისებურება თავისი ლიტერატურული მანერის თვითონვე აღნიშნა – ჩვენში კრიტიკა და ბიოგრაფია, რაღაცგვარი სალიტერატურო ზრდილობის ბრძანებით, შინაური ცხოვრების აღწერაში ერთობ ხელმოჭერილია. ჩემს ოთახში ვის რა ეკითხება, რა ხდებაო, აი, საფუძველი ამგვარი დარბაისლური საქციელისა. ჩვენ უნდა ვუღალატოთ ამ ზნეს, საყვარელი კაცისა ყველაფერი უნდა ვიცოდეთ”.
ამის გამო მას ხშირად საყვედურობდნენ, მაგალითად, იაკობ გოგებაშვილი ილიას შესახებ წაკითხული გულახდილი ლექციების გამო ბიოგრაფოსზე ძალიან ბრაზობდა. ვინ იცის, შესაძლოა იაკობის ამ პროტესტიდან იწყება დღევანდელი ილიას ისტორიაც, როცა თავად ილიაზე მეტად, რიტორიკული ილია, ილიას კლიშე უფრო ფასდება. სხვათა შორის, იონა მეუნარგია, ამ ბრაზის სანაცვლოდ, იაკობზეც აგროვებდა მასალებს, აგროვებდა მართალ ამბებს, მხოლოდ თვალით ნანახს ან სანდო პირთაგან გაგონილს:
“კიდევ ერთი რამ არის: განსხვავებით ვთქვათ ზაქარია ჭიჭინაძისგან, რომელსაც ზოგჯერ ენდობი, ზოგჯერ არა, მის შემთხვევაში ბოლომდე არასდროს ხარ დარწმუნებული ინფორმაციის ზუსტ ფაქტოლოგიურ ადეკვატურობაში, იონა მეუნარგია, როგორც წესი, ყოველთვის ზუსტია, უმნიშვნელო გამონაკლისებს თუ არ მივიღებთ მხედველობაში. გარდა ამისა, მან ყურადღება მიაქცია ისეთ ფიგურებსაც, რომლებსაც ჩვენ, ფაქტობრივად მხოლოდ მისი საშუალებით ვიცნობთ. ერთი არის იმ კლასიკოსთა წყება, რომლებზეც ის წერდა – ალექსანდრე ჭავჭავაძე, გრიგოლ ორბელიანი, ნიკოლოზ ბარათაშვილი, გიორგი ერისთავი, მაგრამ ნამდვილად შემიძლია ვთქვა, რომ ნიკოლოზ დადიანზე, ეკატერინე ჭავჭავაძეზე არანაკლებ მნიშვნელოვანი ტექსტებია. განსაკუთრებით ღირსშესანიშნავია “დავით დადიანი და მისი დრო”, რომელიც არა მარტო მისი კარის ცხოვრებას აღწერს, არამედ მთლიანად, რა ხდება იმდროინდელ სამეგრელოში, რა სიტუაციაა, როგორი ურთიერთობებია”.
პირველი ტომის პირველივე ბიოგრაფიაში, სადაც იგი ალექსანდრე ჭავჭავაძის ცხოვრებას აღწერს, მან პირველ აბზაცშივე დაწერა: “ცხოვრების აღწერა ჯერ არ შედგენილა ჩვენში. სურათები, ლიტერატურული მოგონება, სილუეტი არც კი გაგონილა. თითქო იღბლად დაჰყოლია ჩვენს ლიტერატურას, რუსთველიდან დაწყებული, შესანიშნავი მწერლებისა და ადამიანთა ვინაობის უცოდინარობა”.
ზემოთ ჩამოთვლილი ავტორების გარდა მას ძალიან უნდოდა ვრცელი ნაშრომები მიეძღვნა აკაკისა და ილიასთვისაც; სურდა, დაეწერა ნიკო ნიკოლაძისა და ალექსანდრე ყაზბეგის ბიოგრაფიებიც.
“მან რაღაც ისეთი დეტალები აღწერა ქართველ კლასიკოსთა ბიოგრაფიებში... თითქოს აბსოლუტურად უმნიშვნელო, მაგრამ შემდეგ აღმოჩნდება, რომ ეს იყო გამამდიდრებელი, ფერის მიმცემი, სურნელის შემნახველი, იმ ეპოქის, იმ ადამიანის, მისი ხასიათის... მე მგონი მარტო მისგან ვიცით ის, თუ როგორი ურთიერთობა აქვს ვთქვათ გრიგოლ ორბელიანს თავის შინამოსამსახურეებთან”.
პირველ ტომში ძირითადად სწორედ გრიგოლ ორბელიანის შესახებ დაწერილი ტექსტებია შესული, ასევე ნარკვევები ალექსანდრე ჭავჭავაძის, ნიკოლოზ ბარათაშვილისა და დავით ერისთავის ცხოვრების შესახებ. ძალზე საინტერესო უნდა იყოს მწერლის ნაწერების II ტომი, სადაც მისი დღიურები და “ვეფხისტყაოსნის” ტექსტის დამდგენი კომისიის ოქმებიც შევა. III ტომი მთლიანად დადიანებს მიეძღვენა, დანარჩენები კი იონა მეუნარგიას პუბლიცისტიკასა და ეპისტოლარულ მემკვიდრეობას დაეთმობა.
1984 წელს, ლექსიკონ-ცნობარში, “ქართული მწერლობა” იონა მეუნარგიას ბიოგრაფიის ავტორი წუხდა: “ი. მეუნარგიას უამრავი სტატია და წერილი ისტორიის, ეკონომიკის, სახალხო განათლების შესახებ გაბნეულია ჟურნალ-გაზეთებში”. ცოტა ხანში კი, ჩვენ პირველად მოგვეცემა საშუალება ერთ გამოცემაში თავმოყრილი ვნახოთ ყველა ეს ნაწერი:
“ხელახალი გამოცემა, იონა მეუნარგიას 5 ტომი, ანუ ყველაფერი, რაც კი მას დაუწერია, იქნება თითოეული ქართველი ადამიანისთვის, თითოეული ქართველი ლიტერატორისათვის, რომელიც სერიოზულადაა დაინტერესებული ქართული მწერლობის ისტორიით; ეს წიგნი იქნება საჩუქარიც, სამაგიდო წიგნიც და როგორც იონა მეუნარგიას პირველმა გამოცემებმა შეავსეს რაღაც ხარვეზი ქართული ლიტერატურის ისტორიაში, ისევე შეავსებს იმ რაღაცა საარვისო მიწას, რომელიც დარჩენილია ჩვენს ცოდნაში XIX საუკუნის ქართული მწერლობისა და ქართული ცხოვრების ნირის შესახებ”.
სამწუხაროდ, საქართველოში დღესაც ისეთი ვითარებაა, როგორიც 130 წლის წინათ იყო, როდესაც იონა მეუნარგია თავის ბიოგრაფიულ წიგნებზე მუშაობას იწყებდა. დღესაც, რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, ეს ე.წ. სალიტერატურო ზრდილობა მბრძანებლობს და ახალს ვერაფერს ვიგებთ ახლო წარსულისა თუ თანამედროვე მწერლების შესახებ. ხოლო სინამდვილეში ეს ზრდილობა კი არა, გულგრილობაა, რომელიც ჯერ მწერლის ტექსტებს გვავიწყებს, შემდეგ კი პიროვნებასაც.
