გასულ კვირაში, ”ევროპის ჟურნალისტიკის ცენტრისა” და ”საზოგადოებრივ საქმეთა ინსტიტუტის” ორგანიზებით, თბილისში გაიმართა მრგვალი მაგიდა თემაზე - ”მედია და არჩევნები - მედიის დემოკრატიული პასუხისმგებლობა”. ამავე შეკრებაზე საუკეთესო ჟურნალისტური ნამუშევრისთვის ჟურნალისტ ჯოშუა ფრიდმანის სახელობის პრიზი გადაეცა სტუდია ”მონიტორის” ჟურნალისტ ნანა ბიგანიშვილს. ცერემონიას ესწრებოდა თავად ჯოშუა ფრიდმანი, კოლუმბიის უნივერსიტეტის პროფესორი, პულიცერის პრემიის ლაურეატი, რომელიც პირველად არ გახლდათ საქართველოში (მას იცნობს ჩვენი მსმენელი), და მისი კოლეგა - ცნობილი ამერიკელი ჟურნალისტი და არაერთი წიგნის ავტორი, ”ნიუ იორკ ტაიმსის” მესვეტე საარჩევნო საკითხებზე და კოლუმბიის უნივერსიტეტის პროფესორი თომას ედსალი. საქართველოში საარჩევნო გარემოსა და მედიის მდგომარეობაზე დისკუსიის დასრულების შემდეგ ნინო გელაშვილი თომას ედსალს არჩევნების პროცესში მედიის როლზე ესაუბრა:
რადიო თავისუფლება: თქვენ აღნიშნეთ, რომ 20-25 წელი საკმაოდ მოკლე დროა დემოკრატიის განვითარებისთვის. რა იგულისხმეთ? საქართველოში მცხოვრები ადამიანებისთვის დროის ეს მონაკვეთი საკმაოდ გრძელი და მოვლენებით დატვირთული აღმოჩნდა. ყოველი არჩევნების დადგომისას არის მოლოდინი, რომ რაღაც შეიცვლება, თუმცა რაღაცები კვლავ მეორდება.
თომას ედსალი: ჩემი აზრით, საქართველოს აშშ-ს თუ შეადარებ, აშშ-ში 100 წელიწადზე მეტი დასჭირდა იმის მიღწევას, რომ შექმნილიყო მიუკერძოებელი მედია და ადამიანებს ის ობიექტურად ჩაეთვალათ. ას წელიწადზე მეტი ხნის განმავლობაში ის იყო ისეთი, როგორიც ახლა საქართველოს მედიაა - საკმაოდ მიკერძოებული. იმ დროს აშშ-ში მხოლოდ გაზეთები არსებობდა და ისინი პოლიტიკურ პარტიებს უჭერდნენ მხარს. მსგავსი რამ ხდება ახლა თქვენთანაც. ამასთან, თქვენ ძალიან სწრაფად მოძრაობთ, ძალიან მოკლე დროში ექსტრაორდინარული რამ მოხდა - კორუფციის მნიშვნელოვნად აღმოფხვრა, ისეთი ბიუროკრატიის შექმნა, რომელიც შედარებით წესიერია და ემსახურება მოქალაქეებს. ამასთან, უნდა ითქვას, რომ დემოკრატიული ინსტიტუტების განვითარება ძალიან საფრთხილო პროცესია, როცა წინსვლას შეიძლება არაერთი უკუსვლა მოჰყვეს. არჩევნები ახლოვდება და, ჩემი აზრით, ხართ ეტაპზე, როცა აღმოცენდა ნამდვილი ოპოზიცია. არა მგონია, აქამდე ნამდვილი ოპოზიცია ყოფილიყო საქართველოში. ეს იყო უფრო ერთმანეთთან დაუკავშირებელი პარტიების ჯგუფი. ისინი არ იყვნენ ერთიანები. ახლა არის გაერთიანებული ძალა, როგორც ჩანს, ბევრი ფულითაც, რომელიც, ერთი პირის არის, თუმცა მნიშვნელოვანი მხარდაჭერაა ოპოზიციისთვის. მათ შექმნეს ”ქართული ოცნება”. ვფიქრობ, ეს იქნება პირველი, მართლაც, კონკურენტული არჩევნები საქართველოში. ეს იქნება ნამდვილი გამოცდა. მედიის როლი და უნარი გააშუქოს კონკურენტული არჩევნები, იქნება ძალიან მნიშვნელოვანი ფაქტორი დემოკრატიული ინსტიტუტების გაძლიერებაში.
რადიო თავისუფლება: თუ მხედველობაში მივიღებთ წინასაარჩევნო ვითარებას, წინასაარჩევნო გარემოს, რა არის მედიის ამოცანა? მოდით, მეტი ვთქვათ ამაზე. თქვენ უსმენდით ქართველ ჟურნალისტებსა და ექსპერტებს, რომლებიც აღწერდნენ მედიის მდგომარეობას. საქართველოში მედია არის უფრო ბერკეტი სხვადასხვა პოლიტიკური ძალის, - დიდწილად, ხელისუფლების ხელში, - ვიდრე ბიზნესი. რა არის მედიის, უფრო ზუსტად კი, ჟურნალისტების ამოცანა, რომლებსაც შეუძლიათ მეტ-ნაკლები პროფესიონალიზმით გააშუქონ პროცესები საქართველოში?
თომას ედსალი: თუ ვიმსჯელებთ ჟურნალისტებით, რომლებსაც მე შევხვდი ”საზოგადოებრივ საქმეთა ინსტიტუტში” და ამ კონფერენციაზე, ვხედავ, რომ მათ აქვთ მაღალი დონის პატიოსნება და სურთ ობიექტური, სამართლიანი ჟურნალისტური საქმიანობა. პრობლემა არის გამოცემების, ტელეკომპანიების, გაზეთების, რადიოსადგურების განვითარებაში - რომ მათ მისცენ საშუალება ჟურნალისტებს აკეთონ ის, რისი კეთებაც მათ სურთ. ამას დრო დასჭირდება. მოცემულ მომენტში, როგორც მესმის, ხელისუფლება მნიშვნელოვნად აკონტროლებს პროცესს, განსაკუთრებით - ტელესივრცეში. ორი პოლიტიკური ერთეულის კონკურენციისთვის საუკეთესო, რაც შეიძლება მოხდეს, არის მმართველი პარტიის - ”ნაციონალური მოძრაობის” - იძულება წავიდეს რეფორმაზე, რომ გაიხსნას ტელესივრცეზე, ლიცენზიებზე, საკაბელო ტელევიზიებზე წვდომა. რაც უფრო კონკურენტული იქნება სატელევიზიო სივრცე, უფრო დიდი ალბათობაა იმისა, რომ იარსებოს პატიოსანმა ჟურნალისტიკამ. ვინაიდან კონკურენციის პირობებში ისინი გაასწორებენ ერთმანეთის ხარვეზებს, მიხვდებიან, რომ არ შეიძლება პროცესის მიკერძოებულად გაშუქება. ეს იმიტომ მოხდება, რომ ერთი მხარე მეორის შეცდომებზე მიუთითებს. ასე რომ, მეტი კონკურენცია მოიტანს პროცესის მეტ სიჯანსაღეს.
რადიო თავისუფლება: შესაძლებლად თვლით, რომ ეს არჩევნებამდე მოხდეს?
თომას ედსალი: ეს შეიძლება არც მოხდეს არჩევნებამდე. სიმართლე გითხრათ, მეეჭვება ასე მოხდეს. თუმცა რისი დაწყებაც შეუძლიათ ჟურნალისტებს, არის შემდეგი: რაც უფრო ხშირად წამოსწევ პრობლემურ საკითხებს, მეტი ზეწოლა იქნება პოლიტიკურ პარტიებზე - პრინციპული თანხმობა მაინც გამოთქვან რეფორმების გატარებაზე. ამის შემდეგ იწყებთ პროცესს. ეს არ იქნება იოლი პროცესი და დროსაც წაიღებს. თუმცა მთავარია შენარჩუნდეს პოზიციური ცვლილებების პროცესი. რეალური მიღწევა და გამარჯვება კი დიდი ხნის შემდეგ მოვა. ვგულისხმობ, თავისუფალი მედიის გამარჯვებას.
რადიო თავისუფლება: მესმის. როგორ იყო შეერთებულ შტატებში? იყო რაღაც ერთი ეტაპი, რომლის გადალახვის შემდეგაც მედია იქცა ობიექტურად და სანდოდ? როგორ მოხდა ეს, რა იყო გადამწყვეტი მომენტი მედიის თავისუფლების საკითხში?
თომას ედსალი: როცა შეერთებულ შტატებში ეს პროცესი მიმდინარეობდა, ტელევიზიები არ არსებობდა. იყო მხოლოდ გაზეთები. ისინი ცდილობდნენ ყოფილიყვნენ მომგებიანი. მანამდე გაზეთები ფინანსურად დამოკიდებული იყვნენ პოლიტიკურ პარტიებზე. მათ აღმოაჩინეს, რომ შეუძლიათ იყვნენ მომგებიანი დამოუკიდებლად. ასე რომ, მოგების მიღების თვალსაზრისით, პრიორიტეტული ფაქტორი გახდა დამოუკიდებლობა. ანუ ასეთ შემთხვევაში შეგეძლო მიგეყიდა გაზეთი ყველასთვის, არა მხოლოდ ერთი რომელიმე პარტიის მხარდამჭერისთვის. რეკლამის დამკვეთებსაც სურდათ რეკლამის ყიდვა გაზეთებში, რომლებიც პატიოსნად და სანდოდ ითვლებოდნენ, ვინაიდან სანდო, მიუკერძოებელ გაზეთში განთავსებული რეკლამა თავადაც უფრო სანდოდ გამოიყურებოდა. ასე რომ, მთელი სისტემა აღმოჩნდა მიმართული ობიექტური ჟურნალისტიკის სასარგებლოდ. ეს არ იყო იმდენად პრინციპის საკითხი, რამდენადაც უკეთესი სისტემის შექმნას განაპირობებდა თავად ბაზარი.
რადიო თავისუფლება: საკმაოდ ნათლად ახსენით, თუმცა მივუბრუნდეთ ვითარებას და საარჩევნო გარემოს საქართველოში: არსებულ ვითარებასა და პირობებში არის თუ არა სივრცე მედიისთვის, რა როლის შესრულება ევალება მედიას ამ არჩევნებში, ყველა პირობის გათვალისწინებით?
თომას ედსალი: უდიდესი როლი ენიჭებათ. საქმე ისაა, შეუძლია თუ არა მედიას მისი შესრულება. მედიის როლია კანდიდატების შეფასება, პარტიების შეფასება, ფული, რომელსაც ეს პარტიები იღებენ. მნიშვნელოვანია პოლიტიკოსების დაპირებები - რამდენად რეალურია ისინი. როგორც ვხვდები, ჯანდაცვაა მნიშვნელოვანი საკითხი. ამ ქვეყანაში ვნახე ბევრი ხანდაზმული ადამიანი, რომელიც ქუჩაში მათხოვრობს და არ ვიცი, არის თუ არა გათვალისწინებული რაიმე დახმარება ხანდაზმულებისთვის. აშშ-ში გვაქვს ”მედიქეარი” და სოციალური უსაფრთხოების სისტემა, რაც ქმნის ერთგვარ მინიმალურ უსაფრთხოებას 65 წელზე უფროსი ასაკის ადამიანებისთვის. საქართველოში ვნახე 65 წელზე მეტი ხნის ადამიანები, რომლებიც მათხოვრობენ. არ ვიცი, აკეთებს თუ არა მათთვის რამეს ხელისუფლება. ვვარაუდობ, რომ არ აკეთებს, ან ეს დახმარება მათ საჭიროებებთან შეუსაბამოა. ეს ძალიან მნიშვნელოვანი საკითხებია. კიდევ ერთი დიდი საკითხია დასაქმება. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს ეკონომიკა სწრაფად იზრდება, - გასული წლის მონაცემებით, თუ არ ვცდები, საქართველოს ეკონომიკა 6,8%-ით გაიზარდა, გაცილებით მეტად, ვიდრე აშშ-ის ეკონომიკა, - ამის მიუხედავად, უმუშევრობის დონე კვლავ ძალიან მაღალია.
რადიო თავისუფლება: ამ ორი ქვეყნის საწყისი მდგომარეობაც ხომ განსხვავებული იყო...
თომას ედსალი: ბევრად დაბალი იყო საქართველოსი, თუმცა ეს განვითარების დადებითი ტენდენციაა. ამ ფონზე პოლიტიკურმა სისტემამ უნდა უპასუხოს შეკითხვებს: რამდენი სამუშაო ადგილი შეიქმნება, ვინ დასაქმდება - მხოლოდ განათლებული ადამიანები თუ შრომისუნარიანი ადამიანები, ზოგადად? მედიის ფუნქცია ასეთ ვითარებაში არის ის, რომ, გარკვეული თვალსაზრისით, აიძულონ პოლიტიკოსები პასუხი გასცენ ასეთ კითხვებს და შემდეგ პასუხი აგონ თავიანთ დაპირებებზე. არ ვიცი, შეუძლია თუ არა მედიას ამის გაკეთება, მაგრამ ეს არის პროცესი. რაც უფრო აქტიურად დაიწყებს მედია ამ ფუნქციის შესრულებას ამ არჩევნებზე, რომელიც კონკურენტული იქნება, ის უფრო გაძლიერდება. რაც უფრო დაჟინებული, აგრესიული იქნება მედია, - მათ შორის, მცირე გამოცემები, - რაც უფრო მეტ ინფორმაციას მიაწვდიან საზოგადოებას, მით მეტი ინტერესი და სურვილი ექნება საზოგადოებას მიიღოს ასეთი ინფორმაცია. ასეთ ვითარებაში გაიზრდება ზეწოლა ხელისუფლების მიერ კონტროლირებად მედიაზეც კი, რომ მანაც მიაწოდოს საზოგადოებას მეტი საჭირო ინფორმაცია. ასე რომ, ეს ინსტიტუციური მშენებლობის პროცესია.
რადიო თავისუფლება: თქვენ აღნიშნეთ, რომ 20-25 წელი საკმაოდ მოკლე დროა დემოკრატიის განვითარებისთვის. რა იგულისხმეთ? საქართველოში მცხოვრები ადამიანებისთვის დროის ეს მონაკვეთი საკმაოდ გრძელი და მოვლენებით დატვირთული აღმოჩნდა. ყოველი არჩევნების დადგომისას არის მოლოდინი, რომ რაღაც შეიცვლება, თუმცა რაღაცები კვლავ მეორდება.
თომას ედსალი: ჩემი აზრით, საქართველოს აშშ-ს თუ შეადარებ, აშშ-ში 100 წელიწადზე მეტი დასჭირდა იმის მიღწევას, რომ შექმნილიყო მიუკერძოებელი მედია და ადამიანებს ის ობიექტურად ჩაეთვალათ. ას წელიწადზე მეტი ხნის განმავლობაში ის იყო ისეთი, როგორიც ახლა საქართველოს მედიაა - საკმაოდ მიკერძოებული. იმ დროს აშშ-ში მხოლოდ გაზეთები არსებობდა და ისინი პოლიტიკურ პარტიებს უჭერდნენ მხარს. მსგავსი რამ ხდება ახლა თქვენთანაც. ამასთან, თქვენ ძალიან სწრაფად მოძრაობთ, ძალიან მოკლე დროში ექსტრაორდინარული რამ მოხდა - კორუფციის მნიშვნელოვნად აღმოფხვრა, ისეთი ბიუროკრატიის შექმნა, რომელიც შედარებით წესიერია და ემსახურება მოქალაქეებს. ამასთან, უნდა ითქვას, რომ დემოკრატიული ინსტიტუტების განვითარება ძალიან საფრთხილო პროცესია, როცა წინსვლას შეიძლება არაერთი უკუსვლა მოჰყვეს. არჩევნები ახლოვდება და, ჩემი აზრით, ხართ ეტაპზე, როცა აღმოცენდა ნამდვილი ოპოზიცია. არა მგონია, აქამდე ნამდვილი ოპოზიცია ყოფილიყო საქართველოში. ეს იყო უფრო ერთმანეთთან დაუკავშირებელი პარტიების ჯგუფი. ისინი არ იყვნენ ერთიანები. ახლა არის გაერთიანებული ძალა, როგორც ჩანს, ბევრი ფულითაც, რომელიც, ერთი პირის არის, თუმცა მნიშვნელოვანი მხარდაჭერაა ოპოზიციისთვის. მათ შექმნეს ”ქართული ოცნება”. ვფიქრობ, ეს იქნება პირველი, მართლაც, კონკურენტული არჩევნები საქართველოში. ეს იქნება ნამდვილი გამოცდა. მედიის როლი და უნარი გააშუქოს კონკურენტული არჩევნები, იქნება ძალიან მნიშვნელოვანი ფაქტორი დემოკრატიული ინსტიტუტების გაძლიერებაში.
რადიო თავისუფლება: თუ მხედველობაში მივიღებთ წინასაარჩევნო ვითარებას, წინასაარჩევნო გარემოს, რა არის მედიის ამოცანა? მოდით, მეტი ვთქვათ ამაზე. თქვენ უსმენდით ქართველ ჟურნალისტებსა და ექსპერტებს, რომლებიც აღწერდნენ მედიის მდგომარეობას. საქართველოში მედია არის უფრო ბერკეტი სხვადასხვა პოლიტიკური ძალის, - დიდწილად, ხელისუფლების ხელში, - ვიდრე ბიზნესი. რა არის მედიის, უფრო ზუსტად კი, ჟურნალისტების ამოცანა, რომლებსაც შეუძლიათ მეტ-ნაკლები პროფესიონალიზმით გააშუქონ პროცესები საქართველოში?
თომას ედსალი: თუ ვიმსჯელებთ ჟურნალისტებით, რომლებსაც მე შევხვდი ”საზოგადოებრივ საქმეთა ინსტიტუტში” და ამ კონფერენციაზე, ვხედავ, რომ მათ აქვთ მაღალი დონის პატიოსნება და სურთ ობიექტური, სამართლიანი ჟურნალისტური საქმიანობა. პრობლემა არის გამოცემების, ტელეკომპანიების, გაზეთების, რადიოსადგურების განვითარებაში - რომ მათ მისცენ საშუალება ჟურნალისტებს აკეთონ ის, რისი კეთებაც მათ სურთ. ამას დრო დასჭირდება. მოცემულ მომენტში, როგორც მესმის, ხელისუფლება მნიშვნელოვნად აკონტროლებს პროცესს, განსაკუთრებით - ტელესივრცეში. ორი პოლიტიკური ერთეულის კონკურენციისთვის საუკეთესო, რაც შეიძლება მოხდეს, არის მმართველი პარტიის - ”ნაციონალური მოძრაობის” - იძულება წავიდეს რეფორმაზე, რომ გაიხსნას ტელესივრცეზე, ლიცენზიებზე, საკაბელო ტელევიზიებზე წვდომა. რაც უფრო კონკურენტული იქნება სატელევიზიო სივრცე, უფრო დიდი ალბათობაა იმისა, რომ იარსებოს პატიოსანმა ჟურნალისტიკამ. ვინაიდან კონკურენციის პირობებში ისინი გაასწორებენ ერთმანეთის ხარვეზებს, მიხვდებიან, რომ არ შეიძლება პროცესის მიკერძოებულად გაშუქება. ეს იმიტომ მოხდება, რომ ერთი მხარე მეორის შეცდომებზე მიუთითებს. ასე რომ, მეტი კონკურენცია მოიტანს პროცესის მეტ სიჯანსაღეს.
რადიო თავისუფლება: შესაძლებლად თვლით, რომ ეს არჩევნებამდე მოხდეს?
თომას ედსალი: ეს შეიძლება არც მოხდეს არჩევნებამდე. სიმართლე გითხრათ, მეეჭვება ასე მოხდეს. თუმცა რისი დაწყებაც შეუძლიათ ჟურნალისტებს, არის შემდეგი: რაც უფრო ხშირად წამოსწევ პრობლემურ საკითხებს, მეტი ზეწოლა იქნება პოლიტიკურ პარტიებზე - პრინციპული თანხმობა მაინც გამოთქვან რეფორმების გატარებაზე. ამის შემდეგ იწყებთ პროცესს. ეს არ იქნება იოლი პროცესი და დროსაც წაიღებს. თუმცა მთავარია შენარჩუნდეს პოზიციური ცვლილებების პროცესი. რეალური მიღწევა და გამარჯვება კი დიდი ხნის შემდეგ მოვა. ვგულისხმობ, თავისუფალი მედიის გამარჯვებას.
რადიო თავისუფლება: მესმის. როგორ იყო შეერთებულ შტატებში? იყო რაღაც ერთი ეტაპი, რომლის გადალახვის შემდეგაც მედია იქცა ობიექტურად და სანდოდ? როგორ მოხდა ეს, რა იყო გადამწყვეტი მომენტი მედიის თავისუფლების საკითხში?
თომას ედსალი: როცა შეერთებულ შტატებში ეს პროცესი მიმდინარეობდა, ტელევიზიები არ არსებობდა. იყო მხოლოდ გაზეთები. ისინი ცდილობდნენ ყოფილიყვნენ მომგებიანი. მანამდე გაზეთები ფინანსურად დამოკიდებული იყვნენ პოლიტიკურ პარტიებზე. მათ აღმოაჩინეს, რომ შეუძლიათ იყვნენ მომგებიანი დამოუკიდებლად. ასე რომ, მოგების მიღების თვალსაზრისით, პრიორიტეტული ფაქტორი გახდა დამოუკიდებლობა. ანუ ასეთ შემთხვევაში შეგეძლო მიგეყიდა გაზეთი ყველასთვის, არა მხოლოდ ერთი რომელიმე პარტიის მხარდამჭერისთვის. რეკლამის დამკვეთებსაც სურდათ რეკლამის ყიდვა გაზეთებში, რომლებიც პატიოსნად და სანდოდ ითვლებოდნენ, ვინაიდან სანდო, მიუკერძოებელ გაზეთში განთავსებული რეკლამა თავადაც უფრო სანდოდ გამოიყურებოდა. ასე რომ, მთელი სისტემა აღმოჩნდა მიმართული ობიექტური ჟურნალისტიკის სასარგებლოდ. ეს არ იყო იმდენად პრინციპის საკითხი, რამდენადაც უკეთესი სისტემის შექმნას განაპირობებდა თავად ბაზარი.
რადიო თავისუფლება: საკმაოდ ნათლად ახსენით, თუმცა მივუბრუნდეთ ვითარებას და საარჩევნო გარემოს საქართველოში: არსებულ ვითარებასა და პირობებში არის თუ არა სივრცე მედიისთვის, რა როლის შესრულება ევალება მედიას ამ არჩევნებში, ყველა პირობის გათვალისწინებით?
თომას ედსალი: უდიდესი როლი ენიჭებათ. საქმე ისაა, შეუძლია თუ არა მედიას მისი შესრულება. მედიის როლია კანდიდატების შეფასება, პარტიების შეფასება, ფული, რომელსაც ეს პარტიები იღებენ. მნიშვნელოვანია პოლიტიკოსების დაპირებები - რამდენად რეალურია ისინი. როგორც ვხვდები, ჯანდაცვაა მნიშვნელოვანი საკითხი. ამ ქვეყანაში ვნახე ბევრი ხანდაზმული ადამიანი, რომელიც ქუჩაში მათხოვრობს და არ ვიცი, არის თუ არა გათვალისწინებული რაიმე დახმარება ხანდაზმულებისთვის. აშშ-ში გვაქვს ”მედიქეარი” და სოციალური უსაფრთხოების სისტემა, რაც ქმნის ერთგვარ მინიმალურ უსაფრთხოებას 65 წელზე უფროსი ასაკის ადამიანებისთვის. საქართველოში ვნახე 65 წელზე მეტი ხნის ადამიანები, რომლებიც მათხოვრობენ. არ ვიცი, აკეთებს თუ არა მათთვის რამეს ხელისუფლება. ვვარაუდობ, რომ არ აკეთებს, ან ეს დახმარება მათ საჭიროებებთან შეუსაბამოა. ეს ძალიან მნიშვნელოვანი საკითხებია. კიდევ ერთი დიდი საკითხია დასაქმება. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს ეკონომიკა სწრაფად იზრდება, - გასული წლის მონაცემებით, თუ არ ვცდები, საქართველოს ეკონომიკა 6,8%-ით გაიზარდა, გაცილებით მეტად, ვიდრე აშშ-ის ეკონომიკა, - ამის მიუხედავად, უმუშევრობის დონე კვლავ ძალიან მაღალია.
რადიო თავისუფლება: ამ ორი ქვეყნის საწყისი მდგომარეობაც ხომ განსხვავებული იყო...
თომას ედსალი: ბევრად დაბალი იყო საქართველოსი, თუმცა ეს განვითარების დადებითი ტენდენციაა. ამ ფონზე პოლიტიკურმა სისტემამ უნდა უპასუხოს შეკითხვებს: რამდენი სამუშაო ადგილი შეიქმნება, ვინ დასაქმდება - მხოლოდ განათლებული ადამიანები თუ შრომისუნარიანი ადამიანები, ზოგადად? მედიის ფუნქცია ასეთ ვითარებაში არის ის, რომ, გარკვეული თვალსაზრისით, აიძულონ პოლიტიკოსები პასუხი გასცენ ასეთ კითხვებს და შემდეგ პასუხი აგონ თავიანთ დაპირებებზე. არ ვიცი, შეუძლია თუ არა მედიას ამის გაკეთება, მაგრამ ეს არის პროცესი. რაც უფრო აქტიურად დაიწყებს მედია ამ ფუნქციის შესრულებას ამ არჩევნებზე, რომელიც კონკურენტული იქნება, ის უფრო გაძლიერდება. რაც უფრო დაჟინებული, აგრესიული იქნება მედია, - მათ შორის, მცირე გამოცემები, - რაც უფრო მეტ ინფორმაციას მიაწვდიან საზოგადოებას, მით მეტი ინტერესი და სურვილი ექნება საზოგადოებას მიიღოს ასეთი ინფორმაცია. ასეთ ვითარებაში გაიზრდება ზეწოლა ხელისუფლების მიერ კონტროლირებად მედიაზეც კი, რომ მანაც მიაწოდოს საზოგადოებას მეტი საჭირო ინფორმაცია. ასე რომ, ეს ინსტიტუციური მშენებლობის პროცესია.
