ბორის გროისი ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული რუსი კულტუროლოგი, თანამედროვე ხელოვნების მკვლევარი და ფილოსოფოსია. იგი იმ იშვიათ მოაზროვნეთა რიცხვს მიეკუთვნება, რომლის კვლევები, კონცეფციები თუ დაკვირვებები მუდამ ყურადღებას იპყრობს. მის ტექსტებს აანალიზებენ, ციტირებენ... ბორის გროისის ერთ-ორ წერილს მაინც თუ წაიკითხავ, აუცილებლად ხდები მისი ერთგული მკითხველი. ყოველ შემთხვევაში, მე ასე დამემართა დაახლოებით 25 წლის წინ და ამიტომ, როცა ამასწინათ ქართულად ნათარგმნი მისი ესეები დავინახე, ძალიან გამიხარდა და მაშინვე შევიძინე. იგი ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტმა გამოსცა წელს და სერიის „პოსტ/კლასიკა“ მეოთხე წიგნს წარმოადგენს. სერიის რედაქტორები გიგა ზედანია და სერგო რატიანი არიან, ხოლო წიგნი თარგმნეს სოსო ჭაუჭიძემ და თორნიკე ჭუმბურიძემ.
ბორის გროისი 1947 წელს დაიბადა აღმოსავლეთ ბერლინში, საბჭოთა ტექნიკური სპეციალისტის ოჯახში და იქ იზრდებოდა. მერე ლენინგრადის უნივერსიტეტი დაამთავრა მათემატიკური ლოგიკის განხრით, ლინგვისტიკის კათედრაზე იყო რამდენიმე წელი მოსკოვში, მაგრამ უკვე 1981 წელს დასავლეთ გერმანიაში მოახერხა გადასვლა. მას მერე იქ ცხოვრობს და ეწევა სამეცნიერო თუ პედაგოგიურ მოღვაწეობას. ალბათ ამ ბიოგრაფიულმა შტრიხებმაც უბიძგა მას გარკვეულწილად იმისკენ, რომ საბჭოეთისა და მესამე რაიხის კულტურულ პოლიტიკაზე რეფლექსიებით დაკავებულიყო. ტოტალიტარული რეჟიმების ფენომენები მისი კვლევების ერთ-ერთი ლაიტმოტივია. და რაც ყველაზე საინტერესოა, იგი ასეთ გარემოში შექმნილ ხელოვნებას განიხილავს იმ ხელოვნებასთან მიმართებაში, რომელიც ბაზრის კანონების ქვეშ იქმნება. მოდერნულობა, რომელიც ბაზრის პირობებში ყალიბდებოდა, გროისისთვის არის მოცემულობა, „სადაც ყოველ თეზისს ანტითეზისი უნდა გამოუჩნდეს და სადაც, იდეალურ შემთხვევაში, თეზისისა და ანტითეზისის არტიკულაციები აბსოლუტურ ბალანსს ქმნიან“. ძალთა ბალანსს მისი აზრით ტოტალიტარული რეჟიმებიც ისახავენ მიზნად, თუმცა სხვანაირად ცდილობენ ამის მიღწევას. ეს განსხვავებები ბადებს ორ კარდინალურად განსხვავებულ ხელოვნებას, რომელთა ბუნებასაც გროისი სისტემატურად უღრმავდება და აღწერს.
ამ ავტორისა და მისი ესეების კრებულის შესახებ სასაუბროდ მოვიწვიეთ არტკრიტიკოსი დავით ანდრიაძე:
„გროისი დღეს არის ერთ-ერთი ბრენდი თანამედროვე არტკრიტიკაში. ფაქტობრივად, მან ერთპიროვნულად შექმნა ინსტიტუცია კრიტიკის. პირველ რიგში, ის არის ხელოვნების სოციალური კრიტიკოსი და არა არტკრიტიკოსი. მის ნაწერებს რომ წაიკითხავ, ვერ ნახავ მკვეთრად გამოხატულ ესთეტიკურ შეფასებებს, ნაწარმოების გემოვნებით კრიტიკას. როგორც კანტი იტყოდა: კრიტიკა, ეს არის გემოვნების კრიტიკა - აი ეს არა აქვს... მათემატიკოსია საბაზო განათლებით - საბჭოური ტერმინია საბაზო განათლება. არადა, ამ დროს საბაზო განათლებით ვინც არის, ისინი არ ვარგა, იმიტომ რომ მათ არ იციან კულტურის ცოცხალი პროცესი, კულტურის ცოცხალ სხეულთან არა აქვთ დამოკიდებულება. და მეორე მხრივ, შეიძლება ითქვას, კულტურის ცოცხალ სხეულს არც მაინცდამაინც გროისი ეტრფის, იმიტომ რომ მისთვისაც უფრო საინტერესოა გარდასული კულტურა, ანუ აწმყო, როგორც რელევანტური რეალობა არ არსებობს, და ჩვენ ყველანი ეგრე ვართ: აწმყოში შესრულებული ნაწარმოები ალბათ არასდროს არ ფასობდა“.
წიგნში შესული იმ ესეებიდან, სადაც გროისი გარდასულ კულტურას აღწერს და აანალიზებს, განსაკუთრებული ინტერესით იკითხება ხელოვნების ჰიტლერისეული თეორიის მისეული ინტერპრეტაცია. იგი ამბობს, რომ „ფაშიზმმა ახალი, სხეულის ეპოქა შექმნა და ჩვენ მასში ცხოვრებას განვაგრძობთ, მიუხედავად იმისა, რომ თავად ფაშიზმი, როგორც პოლიტიკური პროგრამა, მეინსტრიმიდან განიდევნა.“ ჰიტლერთან ჰეროიზმი სჭირდება არა მხოლოდ ხელოვნების ნიმუშს, არამედ პირველ რიგში თავად ხელოვანს. ხელოვანი გამოდის სცენაზე, რათა მარადისობას გაუსწოროს თვალი. ჰიტლერთან მოდერნული ხელოვნება არაჰეროიკულია, რადგან ცდილობს დაემყაროს თეორიას, დისკურსს, სტილსა თუ მოდას. ამიტომაც მისი სახელოვნებო პოლიტიკის მთავარი ამოცანაა ხელოვნების გათავისუფლება კრიტიკისაგან. როგორც გროისი ამბობს, „ჰიტლერს არ სურდა დაკვირვებოდა; ეწადა დაკვირვებოდნენ“. აქედან გამომდინარე, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ეძლევა დამკვირვებელს, რომელიც არტკრიტიკოსი კი არ უნდა იყოს, არამედ მასა, და ხელოვნების სწორედ ამ თეორიას მიყავს იგი რასის კონცეფციამდე. მთავარი ხდება არა ხელოვნების ნიმუში, არამედ მისი შეფასება და ამოცნობა. ანუ ის, თუ რომელ რასას ეკუთვნის დამთვალიერებელი. ზოგადად, შეიძლება ითქვას, რომ ხელოვნების ნიმუშსა და მის მომხმარებელს შორის დამოკიდებულებები ამ ავტორის ქვაკუთხედია.
დავით ანდრიაძე: „სხვათა შორის გარკვეული მემარცხენე გადახრები აქვს გროისს, რომელსაც მე ძალიან კარგად ვუგებ, და ყველა, ვინც მეტ-ნაკლებად არის ჩახედული ამ საკითხებში, ასევე კარგად უგებს, იმიტომ რომ დღეს უკან ბრუნდება ის კულტუროლოგიური პიეტეტი იმ ხელოვნებისადმი, რომელიც იქმნებოდა ამ ტოტალიტარულ რეჟიმში, იმიტომ რომ ისინიც წარმოადგენდნენ იმ პარადოქს-ობიექტებს, რომლებსაც ვუკავშირებდით ცოტა ხნის წინ მოდერნს ან პოსტმოდერნს. მაგრამ, თურმე ის ძეგლები, რომლებსაც ჩვენ ვუყურებთ ალმაცერად, და საერთოდ, საბჭოთა კულტურის ძეგლები, მოდი, ასე ვთქვათ, არის ისეთივე პარადოქს-ობიექტები, არტეფაქტები, როგორიც იყო კლასიკური მოდერნის ან პოსტმოდერნის ნიმუშები“.
ხელოვნების ნაწარმოებები იქმნება ტოტალიტარული რეჟიმების ან ბაზრის მიერ, და ამ მხრივ, შუაში სად არის კრიტიკოსის ფიგურა, ძალიან კარგად ჩანს გროისთან. ის არის არა ესთეტიკური კრიტიკოსი, არამედ კულტუროლოგიური კრიტიკოსი, იმიტომ რომ ნაწარმოების მხატვრული ხარისხი არის ისეთი მყიფე და ისეთი გარდამავალი ცნება, რომლითაც ჩვენ ხელოვნებას ვერასდროს ვერ გავიგებთ...დავით ანდრიაძე
გროისის ესეების გამჭოლი მოტივი არის სურათ-ხატი: მისი ძალაუფლება და მის წინააღმდეგ ბრძოლა სხვადასხვა ეპოქასა თუ სახელოვნებო სივრცეში. ხატმებრძოლობა, როგორც არტისტული მექანიზმი, მისთვის საინტერესოა სხვადასხვა პოლიტიკურ რეჟიმში, რელიგიაში, კინემატოგრაფში, თანამედროვე ხელოვნებაში თუ ციფრულ მედიაში. ხატების სიჭარბის შემთხვევაში მათი გამოხშირვა, ან პირიქით - ხატების დახვავების გზით ბრძოლა კონკრეტული ხატების წინააღმდეგ, ასლისა და ორიგინალის პოზიციების ცვლა, რაც დღეს ციფრულ მედიაში ხდება, და ციფრული მედიის დაბრუნება სამუზეუმო გარემოში, როგორც ერთგვარი ხრიკი „ავთენტურობის“ კვლავ მოსაპოვებლად - ეს ყველაფერი მისი თემაა.
დავით ანდრიაძე: „ლოტმანს აქვს თეორია, რომ კულტურა, ეს არის აფეთქება, მუდმივი დეტონაციის რეჟიმში უნდა იმყოფებოდეს იგი. ამ მხრივ გროისი ძალიან კარგად გვარწმუნებს იმაში, რომ კრიტიკაც არის ასეთი მუდმივი დეტონაციის იარაღი და ტერორის ქვეშ ჰყავს მას კულტურა. ანუ არასდროს არცერთი ხელოვანი არ უნდა იყოს დარწმუნებული, რომ ის ქმნის ხელოვნების დიდ ნაწარმოებებს. ხელოვნების ნაწარმოებები იქმნება ტოტალიტარული რეჟიმების ან ბაზრის მიერ, და ამ მხრივ, შუაში სად არის კრიტიკოსის ფიგურა, ძალიან კარგად ჩანს გროისთან. ის არის არა ესთეტიკური კრიტიკოსი, არამედ კულტუროლოგიური კრიტიკოსი, იმიტომ რომ ნაწარმოების მხატვრული ხარისხი არის ისეთი მყიფე და ისეთი გარდამავალი ცნება, რომლითაც ჩვენ ხელოვნებას ვერასდროს ვერ გავიგებთ. და ამ მხრივ მას ხშირად მოჰყავს ჰეგელის ცნობილი დებულება, რომ ხელოვნება რაღაც პერიოდის შემდეგ აღარ იქნება საჭირო და, - ჩვენებურ ენაზე რომ ვთარგმნოთ, თანამედროვე კულტურის მეტაენაზე, - ის გადაიქცევა კონცეპტების მაწარმოებელ მანქანად. აი, ამ გაგებით გროისი, პირველ რიგში,სერიოზულად მომზადებული ფილოსოფოსია, ვინაიდან ყოველივე ამას ის უყურებს დიდი ონტოლოგიური, აქსიოლოგიური და ეპისტემოლოგიური სიმაღლიდან და, ამიტომ უფრო მაღლა დაფრინავს, ვიდრე ხელოვანი - და კრიტიკოსის ფიგურაც ეს უნდა იყოს. მან უფრო მეტი უნდა იცოდეს ხელოვნებაზე, ვიდრე ხელოვანმა, ვინაიდან არტისტმა ფაქტობრივად არაფერი არ იცის ხელოვნების შესახებ და ამიტომ არის ის ხელოვანი“.
დაბოლოს, არ შეიძლება ეს არ ითქვას. წიგნს სამწუხაროდ არ ეტყობა არც რედაქტორის და არც კორექტორის ხელი. ელემენტარულად, კითხვისას საკმაოზე მეტი კორექტურა გხვდება გზად. ცხადია, ნებისმიერი წიგნის შემთხვევაში ეს არასასიამოვნოა, მაგრამ განსაკუთრებით გამაღიზიანებელი ხდება მაშინ, როცა ასეთი ტიპის ტექსტებს კითხულობ, როცა ყოველ ფრაზას მოსინჯვა, გააზრება სჭირდება. მეცნიერული, კულტუროლოგიური გამოცემები განსაკუთრებულ აკადემიურობას მოითხოვს, და ეს აკადემიურობა არანაირად არ უნდა გასჭირვებოდა ილიაუნის. სერია მართლა ძალიან საჭიროა და შესანიშნავი იქნება, თუ ის არ შეწყდება, მაგრამ გამოცემის რედაქტორებს კეთილი გულით ვურჩევდი, სიჩქარით და დაუდევრობით ასეთ კარგ საქმეს ნუ გააფუჭებენ.
