თბილისის საერთაშორისო კინოფესტივალზე ნუცა ალექსი-მესხიშვილის ფილმის, „კრედიტის ლიმიტის“ პრემიერა ლარის კურსის მკვეთრ დაცემას დაემთხვა. იმ ხალხს, ვისაც დოლარებში ბანკებიდან კრედიტი ჰქონდა გამოტანილი, ცხოვრება კიდევ უფრო გაურთულდა. რეალობამ „კრედიტის ლიმიტს“ აქტუალურობა შემატა. ფილმისგან მიღებული შთაბეჭდილება „შეგვენახა“ და ალბათ კიდევ დიდხანს გაგვყვება ქუჩაში დარჩენილი ადამიანების ბედით გამოწვეული შეძრწუნება, რომელსაც ბადებს „კრედიტის ლიმიტის“ ფინალური ტიტრი: „ოფიციალური მონაცემით, 2009-2013 წლებში საქართველოში 179 000 ადამიანმა იპოთეკით დატვირთვის შედეგად დაკარგა ბინა“. შეძრწუნება ძლიერია კიდევ იმიტომ, რომ სახლი - ადამიანებით სავსე სახლი, განსხვავებული თაობების შესაძლებელია ვიღაცისთვის მოჩვენებითი, ვიღაცისთვის კი ბუნებრივი ერთობა, ნუცა ალექსი-მესხიშვილის ფილმის მთავარი სახეა. უსახლოდ დარჩენას კი, ჩვეულებრივ, ოჯახის დაშლა მოჰყვება. შესაძლებელია, არა მარტო ოჯახის, ქვეყნის დაშლაც.
ოჯახის დაშლა და სახლის ნგრევა ან დაკარგვა, თუკი ნუცა ალექსი-მესხიშვილის წინა ფილმს, „ბედნიერებას“ გავიხსენებთ, როგორც ჩანს, ამ რეჟისორის შემოქმედების მთავარი თემა და წუხილი ხდება. თანაც ნუცა ამ ძველ და კინოში ერთ-ერთ ყველაზე ხშირად დამუშავებულ თემას წარმოგვიდგენს ყოველგვარი დატკბილული ნოსტალგიების გარეშე. მართლაც რომ ბეწვის ხიდზე გადის: არ აიდეალებს წარსულს და იმის მტკიცებას არ იწყებს, რომ „თბილისი იყო ურთიერთობა“, მაგრამ არც წინა თაობების გასამართლებას ცდილობს. გასამართლება რომ დაეწყო, შესაძლოა, უფრო მეტად დაეფასებინათ, მისი რადიკალიზმით აღფრთოვანებულიყვნენ; მეტი სლენგი, მეტი სისასტიკე, მეტი სიძულვილი რომ ყოფილიყო, უფრო მეტი ამბოხებული თუ გაბრაზებული ხალხის გულს მოიგებდა კიდეც. მაგრამ „კრედიტის ლიმიტი“ არანაირ მოდას არ მიჰყვება. ესაა, თუ გნებავთ, პრინციპულად ძველმოდური და ძალიან კულტურული ფილმი, რომელშიც წონასწორობა მუდმივად დაცულია. ნუცა ალექსი-მესხიშვილის ამოცანა არ იყო ადამიანების მხილება იმ დრამაში, რომელიც თამაშდება ეკრანზე. სრულიად გააზრებულად მიმართავს რა ყოფილი „დელეცის“ ოჯახის სივრცეს, - ადამიანებს, რომლებიც საბჭოთა ეპოქაში იპარავდნენ, ჭაღებს და სერვიზებს და ამავე დროს „გუდიაშვილს“ ყიდულობდნენ, - სურათის რეჟისორი ასეთი ხერხით ცდილობს ნოსტალგიური ტონებისგან განთავისუფლებას. მერე რა, რომ ეს არაა „კულტურული ხალხი“... ესენიც ადამიანები არიან, გათამამებულნი და მოუმზადებლები ახალი ცვლილებებისთვის, „მგლური კაპიტალიზმისთვის“. და ისტორია (თუ სისტემა) ვალდებულია, იყოს ადამიანური იმ ხალხის მიმართაც, ვინც, შესაძლოა, სულაც არ ბადებს სიმპათიას მაყურებელში.
ამ, ჩემი აზრით, ძალიან მნიშვნელოვან პოზიციას ნუცა ალექსი-მესხიშვილმა შესაბამისი ფორმაც მოუძებნა. „კრედიტის ლიმიტი“ გადაღებულია საოჯახო ალბომის სტილში. ფაქტობრივად, ჩვენ ვათვალიერებთ ერთი თბილისური ოჯახის სურათებს, წარმოდგენილს გრძელი და დაუნაწევრებელი კადრებით. ქართველი კინორეჟისორები, და ეს უკვე ტენდენციაა, ვერ ელევიან ხოლმე დანაწევრებულ გამოსახულებას (რომელსაც, როგორც წესი, ცუდად ამონტაჟებენ), აქუცმაცებენ სამყაროს სატელევიზიო სიუჟეტის სტილში. არადა, რატომ ვერ ახერხებენ, ხომ ვიცით. ეს გრძელი კადრი მსახიობთან ხანგრძლივ და დამღლელ მუშაობას მოითხოვს. ერთი პატარა სიყალბე (თუ „თეატრალურობა“) კადრში და მთელი ხანგრძლივი მიზანსცენა თავიდან იქნება გადასაღები. ვის აქვს აბა ამდენის თავი და დრო?
ეს პრობლემა ნუცა ალექსი-მესხიშვილმა ჯერ კიდევ „ბედნიერებაში“ გადალახა. იმ რუმინელების მსგავსად, რომლებმაც კინოს გადაღებაზე უფრო მნიშვნელოვნად გადაღების წინა პერიოდი აღიარეს, რეპეტიციები და სახეების დამუშავება, ნუცა ალექსი-მესხიშვილმაც გრძელი კადრებით თხრობას მიანიჭა უპირატესობა. ეს ესთეტიკა მაყურებელს საშუალებას აძლევს, ავტორის ჩაურევლად „დაათვალიეროს გამოსახულება“ და თავად გაუჩნდეს დამოკიდებულება ფილმის სამყაროს მიმართ. ამ თვალსაზრისით სრულიად არაჩვეულებრივია ფილმის პროლოგი - დაბადების დღე, თავისი „მრავალფიგურიანი სცენებით“ - ერთიანობა, რომელსაც ნგრევა ემუქრება. ერთიანობა, შესაძლოა, ხელოვნური (ის, რასაც ჩემი ერთი კოლეგა „ქართულ ფარისევლობას“ უწოდებს), მაგრამ მაინც ერთიანობა, რომელიც ფილმის მსვლელობის პროცესში სისტემამ უნდა დაანგრიოს. მერე იქნება მთავარი გმირის, ნინოს სასოწარკვეთილი სვლა თბილისის ქუჩებში, ვალის აღება და გასტუმრება, შემდეგ ისევ ვალის აღება, ნივთების გაყიდვა, სახლის დაცარიელება, მკითხავთან ვიზიტი, სახლის კურთხევა, ახალი კრედიტის აღება და ბოლოს უსახლკაროდ დარჩენა. იქნება ზაფხულის თბილისის სურათები - ცხელი, მაგრამ სიცოცხლისგან, გრძნობებისგან თითქოს დაცლილი (თუ დაღლილი) თბილისისა, შესანიშნავად გადაღებული ოპერატორ ჟან-ლუი პადისის მიერ. იქნება ცივი მზე.
ვიმეორებ, „კრედიტის ლიმიტი“ სურათების ალბომია, ამიტომ უსამართლობა იქნებოდა ფილმის ავტორისთვის გმირების ფსიქოლოგიური დამუშავება მოგვეთხოვა. მთავარი ისაა, რომ გვაქვს დასამახსოვრებელი სახეების მთელი გალერეა. დაახლოებით ისეთი, როგორიც გვქონდა ნუცა ალექსი-მესხიშვილის დედის, ლანა ღოღობერიძის ფილმში „რამდენიმე ინტერვიუ პირად საკითხზე“. იმ სურათში პირადად მე სოფიკო ჭიაურელის „საოჯახო ისტორიებზე“ უფრო მეტად ის ქალები დამამახსოვრდნენ, თავიანთ გაჭირვებას რომ გვიყვებიან ეკრანზე. „კრედიტის ლიმიტშიც“ ბევრია ასეთი სახე და იდეაში (!) მთელი ეს გალერეა უნდა შეიკრას მთავარი გმირით, ნინო კასრაძის პერსონაჟით (მასაც ნინო ჰქვია), რომლის თამაშში, მიუხედავად იმისა, რომ თითქმის ყველა სცენაში ჩანს ეკრანზე, სულ პატარა სიყალბესაც ვერ აღმოაჩენთ. ნინო კასრაძე თამაშობს სახეს და არა „ფსიქოლოგიას“, ანუ აკეთებს იმას, რაც ჩაფიქრებული იყო ფილმით. პერსონაჟების ფსიქოლოგიურ დამუშავებაზე უარის თქმა, ცოტა არ იყოს, წინააღმდეგობაში მოდის ფილმის რეალისტურ ენასთან. „კრედიტის ლიმიტში“ გმირები ხშირად იქცევიან მაყურებლისთვის მოულოდნელად - ნინო, რომელიც საშინელ ვალებშია, იქით ცდილობს დაეხმაროს, მაგალითად, მეეზოვე ქალს; ანდა მიმტანი გოგონა, რომელიც ამ ოჯახის „ბიზნესში“ ჩართეს და კაფეში ამუშავებენ, ასევე მოულოდნელად სთავაზობს თავის „შეფს“ დახმარებას, დანაზოგს, რომელსაც დიდი ხანი აგროვებდა. რატომ იქცევიან გმირები ასე? ამაზე არაა პასუხი. პრინციპში, „კრედიტის ლიმიტში“ აღწერილი რეალობა იმდენად ნაცნობია, იმდენად კარგად ვიცით, რომ კრიზისულ სიტუაციაში ყველანაირი ადამიანი შეიძლება გამოჩნდეს, ერთმანეთსაც კარგად ვიცნობთ და ვიცით, ასეთები ვართ, ფულს ვერ ვითვლით და გაჭირვებულებმა, თუკი ძალიან მოგვინდა, შესაძლებელია ძვირფას ჩანთაში გადავყაროთ უკანასკნელი ფული (როგორც ამას ნინო აკეთებს)... მაგრამ რამდენად იქნება გასაგები ამ ადამიანების საქციელი იმათთვის, ვინც არ გვიცნობს და არ იცნობს საქართველოს? ეს კითხვა, ვფიქრობ, ლეგიტიმურია. პირველ რიგში იმიტომ, რომ პირადად მე ძალიან მინდა „კრედიტის ლიმიტის“ წარმატება არ დასრულდეს მხოლოდ თბილისის კინოფესტივალზე აღნიშნული პრიზით „საუკეთესო რეჟისურისთვის“.
და აქ მივადექით ნუცა ალექსი-მესხიშვილის ფილმის მთავარ პრობლემას, რომელიც ამ ახალ ქართულ სურათს ართმევს ემოციურობას, უფრო სწორად, არ იძლევა კათარზისის საშუალებას, ტოვებს მაყურებელს მხოლოდ თანაგრძნობის დონეზე. მაყურებელს აბრაზებს ფილმის ფინალური ტიტრი, აბრაზებს სისტემა, რომელმაც ამდენი ადამიანი ქუჩაში დატოვა. მაგრამ არც გულის აჩუყება და არც გაბრაზება არაა საკმარისი იმისთვის, რომ მაყურებლის წარმოდგენაში რეალური ისტორია იქცეს მხატვრულ ისტორიად. ამის მისაღწევად ერთი რამ არის მთავარი - დრამატურგია!
კინოფილმი, მოგეხსენებათ, ვითარდება დროში, ამიტომ ფილმი, როგორც მხატვრული მთლიანობა, როგორც წესი, ვერ ითვისებს ამ წრისებურ დრამატურგიას (“კრედიტის ლიმიტში“ კი თამაშდება სწორედ წრე - ნინო მოძრაობს წრეში და ფინალში წრე იკვრება კიდეც). დაუმუშავებელი დრამატურგია (ვერიდები სიტყვას „სცენარი”, რადგან სცენარი ჩვენში ხშირად დიალოგებთან ასოცირდება. „კრედიტის ლიმიტში“ კი თითქმის ყველა დიალოგი ცოცხალი და ბუნებრივია) ტოვებს ოჯახის ისტორიას ერთ სიბრტყეზე. ადამიანების მონოტონური ცხოვრება ზოგჯერ მონოტონურს ხდის თავად ფილმს და სადღაც მეოცე წუთზე მაყურებელი უკვე გრძნობს, როგორ დასრულდება ისტორია. უბრალოდ იცის, როგორ სრულდება ასეთი ისტორიები ცხოვრებაში და იმიტომ.
მაგრამ მხატვრული ნაწარმოები „ცხოვრება“ არაა და ხელოვანი, თუ გნებათ, ვალდებულიცაა რისკზე წავიდეს. ისე, როგორც რისკზე წავიდა თავის დროზე, მაგალითად, ფრენკ კაპრა ფილმში „ცხოვრება მშვენიერია“, რომელშიც ვალებში ჩავარდნილ და სასოწარკვეთილ გმირს ჯერ ანგელოზი დაეხმარა, შემდეგ კი - მთელი ქალაქი... ისე, როგორც რისკზე მიდის აკი კაურისმიაკი, რისკზე მიდიან ძმები დარდენები - სოციალური კინოს ეს „მონსტრები“, რომლებიც აღწერენ ადამიანების გაჭირვებას, წარმოუდგენელ სოციალურ უსამართლობას, მაგრამ ბოლო ფილმებს სევდიანი „ჰეპი-ენდით“ ასრულებენ. მხოლოდ იმიტომ, რომ სჯერათ, კინოხელოვნება თავიდანვე დაიბადა როგორც სასწაული და ფილმი, - თუკი ავტორს სურს, რომ განზოგადდეს ამბავი, სურს, რომ გმირის ისტორია გასაგები გახდეს არა მარტო იმათთვის, ვინც რეალურ ცხოვრებაში იცნობს ასეთ ადამიანებს, არამედ ყველასთვის; თუკი ავტორს სურს, რომ მოხდეს კათარზისი, - უნდა გარისკოს და ერთი სიბრტყიდან უფრო მაღალ სიბრტყეზე ავიდეს. დრეიერი წერდა, მაყურებელი უნდა ვაიძულოთ, სეანსის დროს ილოცოს ფილმის გმირისთვის და დავარწმუნოთ, რომ მისმა ლოცვამ გაჭრაო. ლოცვა არ ვიცი, მაგრამ იმისათვის, რომ მაყურებელი აქტიურად ჩავრთოთ ფილმში, მხოლოდ აჩუყებული გული არაა საკმარისი. აუცილებელია რეფლექსიაც!
მადლობა ღმერთს, სოციალური თემა ნელ-ნელა იმკვიდრებს ადგილს ქართულ კინოში. ერთიმეორის მიყოლებით გამოდის კარგი ფილმები, რომელთა ავტორებს სურთ რეალობა დაგვანახვონ. ის, რომ ჩვენს რეჟისორებს ეშინიათ ჰეპი-ენდის (ან როგორც ალმოდოვარი ამბობს ფილმზე „ყველაფერი დედაჩემის შესახებ“ - „ანტიჰეპი-ენდის“), ჰგავს ერთგვარ კომპლექსს, რომელიც შესაძლებელია საბჭოთა წარსულისა და სოცრეალიზმის შიშს უკავშირდებოდეს. მაგრამ წარმოვიდგინოთ ახლა, როგორ მოიგებდა „კრედიტის ლიმიტი“, მაგალითად, იმ არაჩვეულებრივი მოხუცი პროფესორის ამბავი რომ გათამაშებულიყო ფილმის ფინალში, რაღაც ისეთი რომ მომხდარიყო, რაც სურათს ფინალური ტიტრის ეკრანიზაციაზე უფრო მაღალ დონეზე აიყვანდა. სასწაული რომ მომხდარიყო და ჩვენი მოლოდინი არ გამართლებულიყო. რამდენ ხანს გაგვყვებოდა შემდეგ „დაკარგული სახლის“ თემა, სად წავიდოდა ჩვენი ფიქრები?
ფიქრი კი უფრო მეტი რომ გვჭირდება, ვიდრე თუნდაც ემპათია, ამას ჩვენი ცხოვრების უკანასკნელი წლებიც ადასტურებს. საქართველოში მოვიდა ახალი ხელისუფლება, მაგრამ „კრედიტის ლიმიტით“ დაზარალებული ადამიანები ისევ ქუჩაში არიან და ახლა უკვე ახალ ხელისუფლებას უწყობენ აქციებს, რატომ მოგვატყუეთო.
სულ ასე მოგვატყუებენ, სანამ ფიქრს და თვლას არ ვისწავლით. დღევანდელ ქართულ სოციალურ კინოს აქვს შანსი, დაეხმაროს მაყურებელს. თუკი გაიხსენებს თბილისის კინოფესტივალზე ჩამოსული მოსკოველი კინომცოდნის, ნაუმ კლეიმანის სიტყვებს: „არსებობს კინო - მესაფლავე, და არსებობს კინო - ექიმი. მე მეორე მირჩევნია“.
