გარემონტებული და განახლებული ოპერისა და ბალეტის თეატრის გახსნაზე წასვლას არ ვაპირებდი, არც „აბესალომ და ეთერის“ ახალი დადგმის ნახვის წყურვილი მახრჩობდა, მაგრამ მას შემდეგ, რაც შევიტყვე, რომ არათუ ჩემნაირთა, არამედ კლასიკური მუსიკის თავგადაკლულ მოყვარულთა მისვლაც კი შეუძლებელი იყო, ავფორიაქდი და მოსვენება დავკარგე. მეგონა, გადამივლიდა, მაგრამ ენერგია (მით უფრო - ნეგატიური ენერგია) მოსვენებას არ მაძლევდა. გადავწვიტე, სადმე წავსულიყავი. ბევრი ფიქრის შემდეგ, იმ კაცის სევდით, რომლის შვილები საშობაო ნაძვის ხის ნაცვლად ჩიჩილაკს სჯერდებიან, ოპერისა და ბალეტის თეატრს გავცდი, ქაშუეთსა და „მაგთის“ მშენებარე მონსტრს შორის ჩავუხვიე, ცოტაც გუდიაშვილის ქუჩით ვიარე და საჯარო ბიბლიოთეკის პირველ კორპუსს მივადექი, რათა 30 იანვარს მთლად „უაბესალომდაეთეროდ“ არ დავრჩენილიყავი. როგორც მოსალოდნელი იყო, წიგნებსა და ძველ ჟურნალ-გაზეთებს ფალიაშვილსა და მის „აბესალომ და ეთერზე“ მართლაც ბევრი რამ სცოდნიათ. მითხრეს, რომ საუკეთესო ქართული ოპერის ისტორია დაიწყო ასზე მეტი წლის წინ, როცა 1908 წლის 21 დეკემბერს სალიტერატურო და სამხატვრო ჟურნალ „ფასკუნჯში“ გამოქვეყნდა „აბესალომ და ეთერი“ - ძველი ხალხური თქმულება ლექსად, რვა სურათად. შეკრებილი და დაწყობილი პეტრე მირიანიშვილის მიერ.
სწორედ პეტრე მირიანიშვილმა, თბილისის სათავადაზნაურო გიმნაზიის ცნობილმა პედაგოგმა, ლიტერატორმა და საზოგადო მოღვაწემ „დაიჟინა“ ქართული ხალხური ეპოსის, „ეთერიანის“ ტექსტზე პირველი ქართულ ოპერის შექმნა, რისთვისაც (მას შემდეგ, რაც თავისი იდეით ვერავინ აანთო), 40 წელს გადაცილებულმა კაცმა სამუსიკო სასწავლებელში შესვლა და საკომპოზიციო ხელოვნების შესწავლა გადაწვიტა, იმავდროულად მოაგროვა ხალხში გაფანტული დრამატული პოემის უამრავი ვარიანტი და შეადგინა ლიბრეტო.
„თქმულების მთლიანობის აღსადგენად საჭიროდ დავინახე ყოველი ვერსია, რაც დაბეჭდილი იყო ან გაგონილი მქონდა, შემეკრიფა და ამესხა ერთ ჩონჩხად თავიდან ბოლომდე ყოველი ნაწილის თავთავის ადგილზე მოქცევით“, - იხსენებდა პეტრე მირიანიშვილი 1923 წელს „გალაკტიონ ტაბიძის ჟურნალის“ მეცხრე ნომერში გამოქვეყნებულ წერილში.
ქართული ოპერის სასიკეთოდ, პეტრე მირიანიშვილისა და ზაქარია ფალიაშვილის გზები გადაიკვეთა 1903 წელს, როცა მოსკოვის კონსერვატორიის კურსდამთავრებული ზაქარია თბილისის სათავადაუზნაურო გიმნაზიაში (სადაც პეტრე მსახურობდა) მუსიკის მასწავლებლად დაინიშნა. 1947 წელს „სახელგამის“ მიერ გამოცემულ წიგნში „ზაქარია ფალიაშვილი“, რომლის ავტორია შალვა კაშმაძე, ვკითხულობთ: „პეტრე მოსვენებას არ აძლევდა ზაქარია ფალიაშვილს - „აბესალომ და ეთერს“ ხელი მოჰკიდეო, მაგრამ ზაქარიას ამის ფიქრიც კი აშინებდა. ნიადაგ ერთსა და იმავეს უპასუხებდა: რა დროს ეგაა, ჯერ ჩვენი მუსიკალური ფოლკლორი შეუსწავლელია. ხუმრობა ხომ არ არის ოპერის წერა. სადა მაქვს ასეთი ძალა!“
თუმცა გადამწყვეტი აღმოჩნდა „ფასკუნჯში“ „ეთერიანის“ ლიბრეტოს გამოქვეყნება. წაკითხვის შემდეგ, ფალიაშვილმა ოპერაზე მუშაობა დაიწყო, რისთვისაც, მთელი თხუთმეტი წლის განმავლობაში ემზადებოდა. მუშაობის პროცესში მნიშვნელოვნად შეიცვალა ლიბრეტო, რომლის პირვანდელი ვარიანტი ვერ იძლეოდა მასალას ისეთი რთული საკომპოზიციო ნომრების შესაქმნელად, რომლებიც უხვადაა წარმოდგენილი „აბესალომ და ეთერში“.
„ოპერის შექმნის პროცესში პეტრე მირიანიშვილი, ვანო სარაჯიშვილი და სანდრო ინაშვილი ზაქარიას ხშირი სტუმრები იყვნენ. უშუალოდ ფორტეპიანოსთან სწორდებოდა ცალკე ფრაზები, სცენები, არიები. იქმნებოდა დუეტები და დიალოგები. ზაქარია დიდ ანგარიშს უწევდა ვანო სარაჯიშვილს. მის არტისტულ ქარგაზე გამოჰკვეთა თავისი დიდებული აბელსალომი“, ვკითხულობთ შალვა კაშმაძის წიგნში, რომლიდანაც მკითხველი ასევე შეიტყობს, რომ ქართული ჰანგის „ევროპულ სამოსელში წარმოსადგენად“ ფალიაშვილს დიდი შემოქმედებითი მუშაობა დასჭირდა, რადგანაც პირველი ქართული ოპერის ავტორი არასოდეს მიმართავდა ფოლკლორის უხეშ ციტირებას. აკი, „ავტობიოგრაფიულ ცნობებში“ თავად კომპოზიტორმაც აღნიშნა: „დიდი სიფრთხილით ვეკიდებოდი ხალხურ სიმდიდრეთა ჰარმონიზებასა და სტილიზირებას. რამდენადაც ეს შესაძლებელი იყო ხელუხლებლად ვინახავდი მათში თვით ხალხის მიერ შემუშავებულ ეროვნულ იერიანობასა და ტრადიციებს.“ ამ სიტყვებიდან კარგად ჩანს, თუ როგორი თავმდაბალი ადამიანი იყო ზაქარია ფალიაშვილი, რომელიც მეგობართა წრეშიც ხშირად იტყოდა ხოლმე: „პრეტენზიები არ მაქვს, რათა ჩემზე სთქვან ოპერა დაწერაო“.
ზაქარია ფალიაშვილს პირადად იცნობდა აკადემოკოსი ვახტანგ ბერიძე, რომელიც 1987 წელს გამოცემულ „მოგონებებში“ კომპოზიტორის შესახებ წერს: „გარეგნულად არტისტული და მით უფრო რომანტიკული არაფერი ჰქონდა. სრულიად მელოტი იყო, გაპარსული, სახე აწითლებული. პენსნეს ატარებდა. ლაპარაკობდა სწრაფად და არც მაინცდამაინც მკაფიოდ. ხშირად იცოდა აღელვება და მაშინ „დედაია, დედაიას“ იძახდა. თავაზიანი შეხვედრა იცოდა და მოსალმებისას ყოველთვის ერთიანად იღიმებოდა.“
თბილისის ოპერის სცენაზე „აბესალომ და ეთერი“ პირველად 1919 წლის 21 თებერვალს დაიდგა. პრემიერა ბევრად ადრე გაიმართებოდა, რომ არა კომპოზიტორის პირადი ტრაგედია. ოპერაზე მუშაობის დროს გარდაიცვალა ფალიაშვილის ერთადერთი ვაჟი, ათი წლის ირაკლი, რომელიც უდიდესი მუსიკალური ნიჭით იყო დაჯილდოებული. სმენით უკრავდა ცნობილ მარშს „რუსლან და ლუდმილადან“. იცოდა ქართული, რუსული და რამდენიმე ევროპული ენა, წერდა მუსიკას და ა.შ.
აგარაკზე ყოფნის დროს ბავშვს დაგორებულმა მორმა ხელი დაუზიანა, რამაც, თავის მხრივ, დაბადებიდან თანდაყოლილი გულის დაავადების გართულება გამოიწვია. ექიმების მცდელობის მიუხედავად, ირაკლის გადარჩენა ვერ მოხერხდა. როგორც შალვა კაშმაძე გადმოგვცემს, კომპოზიტორი აუწერელ წამებაში ჩავარდა: „მთელს დღეებს შვილის საფლავზე ატარებდა. ხშირად, გვიან ბრუნდებოდა შინ, ღონემიხდილი. ეშინოდათ, თავისთვის ცუდი რამ არ აეტეხნა. ვერავითარი დაყვავება ვერ მოქმედებდა. ზაქარიას არაფერი არ აინტერესებდა, ფორტეპიანოს დანახვაც კი აღარ შეეძლო. „აბესალომიც“ სადღაც კუთხეში მიაგდო და მიივიწყა“.
თუმცა, გავა დრო და კომპოზიტორი მოიკრებს ნებისყოფას და კვლავ აამატყველებს ხმაგაკმენდილ როიალს, ერთ დღესაც კი „აბესალომის“ კლავირს წააწერს:
„ძეგლად დედისერთა ყრმის - ირაკლის უმანკო სულისა, მამამისის ზაქარია პეტრეს ძე ფალიაშვილისგან“.
„აბესალომ და ეთერს“ უკავშირდება კიდევ ერთი დრამატული ისტორია თბილისის ოპერიის დირიჟორის, 45 წლის სამუელ სტოლერმანისა, რომელმაც 1920 წლის 15 იანვარს თავის ბინაში (სასამართლოს ქუჩა #31) რევოლვერის ორი გასროლით მოკლა მძინარე ცოლი ალექსანდრა სტოლერმანი. საბრალდებო აქტიდან ირკვევა, რომ განსასჯელის სკამზე მყოფ დირიჟორს მრავალი წლის განმავლობაში უკიდურესად ავიწროებდა ცოლი, რომელიც ართმევდა ლამის მთელ შემოსავალს, უშლიდა კოლეგებთან ურთიერთობას, ერეოდა შემოქმედებით საქმიანობაში და ფიზიკურადაც ძალადობდა ქმარზე. სტოლერმანის მოთმინების ფიალა კი აივსო 15 იანვრის დილით, როცა ადრიანად გაღვიძებულმა მოინდომა ცოლის ძილით ესარგებლა და გადაშალა „აბესალომის“ პარტიტურა, რომელშიც რამდენიმე ფურცელი დახეული აღმოჩნდა. გახელებულმა სტოლერმანმა რევოლვერით მოკლა მძინარე ცოლი. პროცესის მსვლელობისას მუსიკოსის ადვოკატმა შალვა მესხიშვილმა (რომლის შესანიშნავი სიტყვა შესულია 1963 წელს გამოცემულ „ქართველ ადვოკატთა სამოსამართლო სიტყვების“ კრებულში) საგანგებოდ შენიშნა, რომ „აბესალომის“ პარტიტურა ხელნაწერი და ერთადერთი ეგზემპლარი იყო. სასამარლომ ჩათვალა, რომ დირიჟორმა ცოლი ავადმყოფური სიშმაგის შემოტევის დროს მოკლა და, პროკურორის მიერ მოთხოვნილი 15-წლიანი კატორღის ნაცვლად, გამოუტანა გამამართლებელი განაჩენი.
პარტიტურა, რომელიც სამუელ სტოლერმანს შინ ჰქონდა წაღებული და შემთხვევით გადაურჩა განადგურებას, დროთა განმავლობაში მნიშნელოვნად შეიკვეცა. პრემიერის დროს „აბესალომ და ეთერი“ ხუთ მოქმედებასა და ექვს სურათს შეიცავდა. მალე კომპოზიტორისთვის ნათელი გახდა, რომ საჭირო იყო მთელი მესამე აქტის და სხვა ცალკეული ადგილების ამოღება. შედაგად, ოპერიდან გაქრა ბელიარ-ეშმაკის პარტია, ისევე, როგორც საქორწინო სცენისთვის შეუფერებელი მარიხის არია „შუქურ ვარსკვლავი“, რომელიც კომპოზიტორმა მოგვიანებით „დაისში“ გადაიტანა. საბოლოო ჯამში დარჩა ოთხი მოქმედება და ხუთი სურათი.
პრემიერის შემდეგ ასევე მალე შეიცვალა აბესალომის პარტიის შემსრულებელი ბორის ზალიპსკი, რომლის ადგილი ვანო სარაჯივშვილმა დაიკავა. სხვათა შორის, www.yandex.ru-ს ენციკლოპედიურ ლექსიკონში ბორის ზალიპსკის გარდაცვალების თარიღად მითეთებულია 1919 ანუ პრემიერის წელი. მალევე, 1924 წლის 11 ნოემბერს გულის მძიმე დაავადებით გარდაიცვალა „ქართველი ბულბული“ ვანო სარაჯიშვილიც, რომლის დაკრძალვა აღწერილი აქვს აკადემიკოს ვახტანგ ბერიძეს თავის „მოგონებებში“: „ათი წლისა ვიყავი, როცა გარდაიცვალა. მახსოვს მხოლოდ მისი დაკრძალვა - გრანდიოზული პროცესია, რომელიც ერთიანად ავსებდა მთელ გზას მწერალთა სახლიდან ოპერის თეატრამდე. ახლა ვეღარ გამირჩევია, ნაამბობით ვიცოდი, თუ გაზეთებში ეწერა, რომ ვანოს გარდაცვალების გამო დაიდგა „აბესალომ და ეთერი“ უაბესალომოდ - მის პარტიას ვიოლონჩელო ასრულებდა. არ ვიცი, გემოვნების მხრივ რამდენად კარგი იყო ეს მელოდრამატული გამოგონება, მაგრამ მაშინ, როგორც ჩანს, დიდი ეფექტი მოახდინა, მითუფრო, რომ ვანო ძალიან პოპულარული იყო და ახალგაზრდა გარდაიცვალა“.
შალვა კაშმაძის გადმოცემით, „აბესალომ და ეთერის“ უაბესალომოდ დადგმის ინიციატივა კოტე მარჯანიშვილს ეკუთვნოდა. აბესალომის პარტია ჩელოთი ემილ კაპელნიცკიმ შეასრულა, ვანო სარაჯიშვილის ნაცვლად კი სცენაზე შუქი დადიოდა. მომღერალი ოპერის ბაღში დაკრძაალეს. ცხრა წლის შემდეგ იქვე გაიჭრება კიდევ ერთი საფლავი, ამჯერად ზაქარია ფალიაშვილისთვის. თანამედროვეების გადმოცემით, „კომპოზიტორი მიეკუთვნებოდა ისეთი ადამიანების რიცხვს, რომლებსაც თავიანთ თავზე ზრუნვა ახასიათებთ და ნიადაგ ჯანმრთელობას ჩაჰკირკიტებენ, რომელნიც ეჭვით უცქერენ უბრალო სატკივარს და ხშირად ფრჩხილის წამოტკენას ერთ უშველებელ რამედ აზვიადებენ“. თუმცა, დიაგნოზი, რომელიც კომპოზიტორს 1933 წლის გაზაფხულზე დაუსვეს გაზვიადებას აღარ საჭიროებდა: ხელისა და წელის ტკივილის მიზეზი თირკმელზედა ჯირკვლის კიბო აღმოჩნდა.
„კონსერვატორიის დარბაზში ესვენა, იყო პანაშვიდები ყველა აუცილებელი ატრიბუტით - ორკესტრით, გვირგვინებით, საპატიო ყარაულით... მაგრამ მართლაც ამაღელვებელი და საზეიმო განწყობილება შეიქმნა, როდესაც მეორე პანაშვიდზე ორკესტრმა, გუნდმა და ნიკო ქუმსიაშვილმა „აბესალომის“ მესამე მოქმედება შეასრულეს მთლიანად. ამ განწყობილებას ისიც უწყობდა ხელს, რომ დირიჟორობდა ზაქარიას უფროსი ძმა, ივანე ფალიაშვილი. ქუმსიაშვილს ხომ ლამაზი და ძლიერი ხმა ჰქონდა, აქ კი, შედარებით მცირე დარბაზში, მისი ხმა ერთიანად ავსებდა იქაურობას. ახლაც მახსოვს, როგორ მივლიდა ჟრუანტელი“, - წერს ვახტან ბერიძე „მოგონებებში“.
სახელმწიფო კონსერვატორიიდან ზაქარია ფალიაშვილი თავისმა ხუთმა ძმამ გამოასვენა (სულ 17 და-ძმა იყვნენ). ხუთიდან ერთი, დირიჟორი ივანე ფალიაშვილი, რომელსაც განსაკუთრებული ამაგი ჰქონდა ზაქარიაზე, სულ რაღაც ნახევარი წლის შემდეგ გარდაიცვლება. მისი დაკრძალვის დღესაც თბილისის ოპერის სცენაზე კვლავ გლოვის ზარივით აგუგუნდება „აბესალომი“, რომლიც შესახებაც ლიბრეტოს ავტორის პეტრე მირიანიშვილის მიერ „გალაკტიონ ტაბიძის ჟურნალში“ ( #9. 1923 წ. 12 აგვისტო) გამოთქმულ მოსაზრებას დამაჯერებლობა დღემდე არ დაუკავრგავს:
„კომპოზიტორი არა ვარ, რომ დავაფასო ზაქარია ფალიაშვილის მუსიკა, რომლითაც გამოსთქვა სულისკვეთება აბესალომის, ეთერისა და მურმანისა, მაგრამ იმდენი ყურთა სმენა მაინც მაქვს, რომ ვსთქვა, რამდენადაც დემონის და ღალატის მუსიკა ეუცხოება ქართველსა, იმდენად აბესალომისა და ეთერის მუსიკა ქართულია და გულის მისახვედრი არა თუ მარტო იქ, სადაც ეთნიკურ კოლორიტს გვიხატავს, არამედ იქაც, სადაც ნამდვილი მუსიკალური შემოქმედება სჩანს ავტორისა, მაგალითად, ოპერის მესამე მოქმედებაში, რომელიც მთლიანად შედევრია და დამყარებულია ქართული ძველებური გლოვის ზარის კილოზე.“
