ბლოგები

20 დეკემბერს რუსეთი აღნიშნავს ჩეკისტების დღეს. მართლაც, რომ ცოტა რამ მეტყველებს სახელმწიფოს ბუნებაზე ისე კარგად, როგორც მისი დღესასწაულები...

100 წლის წინ, 1917 წლის 7 დეკემბერს (20 დეკემბერს ახალი წესით), ლენინი შექმნის ВЧК-ს (ვეჩეკას), ბოლშევიკური რეჟიმის ფარსა და ხმალს. ВЧК-ს და მისი შთამომავლების (ГПУ-ОГПУ-НКВД და აშ) მიზანი გახლდათ „ხალხის მტრების“ განადგურებით საზოგადოების გარდაქმნა. Homo Sovieticus-ის ჩამოყალიბების პარალელურად ბოლშევიკების „ფარ-ხმლით“ მოახერხებს საკუთარი თანამშრომლებისაგან ახალი ტიპის ადამიანის - პროფესიონალი ჯალათის - ინკუბაციას.

დასაწყისში ВЧК-ს არ ჰქონდა ჯალათის სპეციალური სტატუსი. პროფესიონალი დამხვრეტების ფუნქცია, ე.წ. ჯალათის ინსტიტუტი, მოგვიანებით, 20-იანი წლების დასაწყისში დამკვიდრდება. ეს მოხდება სრულიად ბუნებრივად: ვინაიდან ბოლშევიკები თვლიდნენ, რომ საზოგადოებაში მტრები გეომეტრიული პროგრესიით მრავლდებოდნენ, წითელი ტერორის მასშტაბიც შესაბამისად იზრდებოდა. ხოლო ვინაიდან დახვრეტას ერთსა და იმავე პირებს ავალებდნენ, ნელ-ნელა, რამდენიმე ჩეკისტი, ნამდვილ სტახანოველად გადაიქცევა. მოსკოვში ასე გამოიბრძმიდება 12 VIP ჯალათი. დიდი ტერორის განმავლობაში ზუსტად ამ თორმეტ ჯალათს მიანდობენ 20 761 ადამიანის დახვრეტას ბუტოვოს პოლიგონზე, მოსკოვის ე.წ. გოლგოთის მთაზე.

სიკვდილის ეს თორმეტი მოციქული არა მარტო ერთად კლავდა, არამედ ასევე ერთად სვამდა, საერთო საყვარლები ჰყავდა (ერთ საყვარელს სტალინის დაცვის უფროს ვლასიკთან ერთადაც კი ინაწილებდნენ) და ოჯახებიც თითქმის ყველას ერთად ჰყავდა დაბინავენული ბოლშაია კომსომოლსკაიას 3 და 5 ნომრებში (ასე ხომ უფრო ადვილად გააკონტროლებდნენ ისინი ერთმანეთს!).

სიკვდილის ამ თორმეტ მოციქულში ყველაზე გამოჩენილი იქნება ვასილი ბლოხინი, განთქმული ტყავის სპეცტანსაცმლით, რომელშიც იგი ეგვიპტელ ქურუმს უფრო წააგავდა, ვიდრე ბანალურ მკვლელს. 1895 წლის 7 იანვარს სუზდალის მახლობლად, პატარა სოფელში, ლოთი გლეხის ოჯახში დაბადებულ ვასილ ბლოხინს ბოლშევიკური რევოლუცია მოსწყვეტს მიწას და 1921 წლის მაისში ВЧК-ს რიგებამდე მიიყვანს.

ძალიან მალე იგი სახელს გაითქვამს როგორც ყველაზე პროფესიონალი დამხვრეტი. 1936 წელს ვასილი ბლოხინი ენაკავედეს შეფ იაგოდასგან საათსაც კი მიიღებს საჩუქრად. როგორც გენრიხ იაგოდა წერდა ბრძანებაში, მისი დასაჩუქრება ხდებოდა „პროფესიულად მუდმივი დახელოვნებისა და წინსვლის გამო“. მალე იაგოდა ბლოხინის დახელოვნების დონეს საკუთარ თავზე (ან, უფრო ზუსტად, კეფაზე) იგემებს.

ბლოხინი ნამდვილად უზადო მკვლელი იყო - არავინ ისე ზუსტად არ იცოდა რა კუთხით უნდა დაეხარა როგორც იარაღის ლულა, ისე მსხვერპლის თავი, რომ ჯალათს მსხვერპლის სისხლი სახეში არ შესხმოდა. ვინაიდან, როგორც ბლოხინის ერთ-ერთი კოლეგა იგონებდა: „ჩვენ ყოველთვის თან გვქონდა ერთი ვედრო არაყი და ერთი ვედრო ოდეკოლონი. არაყს ვსვამდით გონების დაკარგვამდე. რაც გინდა თქვი და ჩვენი სამუშაო ძალზე მძიმე იყო. ისე ვიღლებოდით, რომ ხანდახან ფეხზე ძლივს ვიდექით. ოდეკოლონით კი ტანს ვიბანდით წელზევით. სხვანაირად ვერ ვიშორებდით ვერც სისხლის და ვერც დენთის სუნს. სიმყრალის გამო ძაღლებიც კი გვერიდებოდნენ და თუ გვიყეფდნენ, მხოლოდ შორიდან“.

თუმცა ჯალათების პრობლემები ამით არ მთავრდებოდა: „სიკვდილმისჯილები ზოგჯერ ‘გაუმარჯოს სტალინს!’ ყვიროდნენ და ისე კვდებოდნენ. ეს რომ ‘ზევით’ გაიგეს, რეზოლუცია მოვიდა რომ სიკვდილმისჯილთა შორის აუცილებლად ჩატარებულიყო საგანმანათლებლო სამუშაო (!), რათა ასეთ შეუსაბამო მომენტში ბელადისათვის ჩირქი არ მიეცხოთ...“

მოსკოველი ჯალათები ისე იყვნენ გადაღლილი დახვრეტებისგან, რომ ბლოხინის ერთ-ერთი კოლეგა ასფიქსიის მანქანასაც (ე.წ. „დუშეგუბკა“) კი გამოიგონებს. ენკავედეს ფანტაზია აქაც წინ უსწრებდა ნაცისტებისას - წლები გავა, სანამ ნაცისტები დაიწყებენ მანქანის გამონაბოლქვით ხალხის დახოცვას... სხვათა შორის, ხალხის დახვრეტის პროცედურა ჩეკისტებსა და ნაცისტებს ერთნაირი ჰქონდათ: მსხვერპლს აუცილებლად საცვლების ამარა ტოვებდნენ და ისე ხვრეტდნენ. შემდეგ, ისე როგორც მოგვიანებით ნაცისტები, გვამებს წვავდნენ, რათა არანაირი კვალი არ დარჩენილიყო სიკვდილმისჯილებისგან. ჩეკისტების კრემატორიუმს ხელმძღვანელობდა დენიკინის თეთრი არმიის ყოფილი პოლკოვნიკი და ყოფილი პოლიტემიგრანტი პეტრე ნესტერენკო. ჩეკისტები ნესტერენკოს წარსულზე თვალს ხუჭავდნენ, რადგან თეთრ პოლკოვნიკს ევროპაში ჰქონდა შესწავლილი კრემაციის ნოვატორული მეთოდები და ორგანოებისათვის უცვლელი კადრი აღმოჩნდება. სხვათა შორის ნესტერენკოს გახსნილ კრემატურიუმს და ოსვენციმის (აუშვიცის) კრემატორიუმს ერთი და იგივე გერმანული ფირმა უმზადებდა ღუმლებს...

ბლოხინს ანდობდნენ ყველაზე გამოჩენილი პატიმრების დახვრეტას: მათ შორის იყვნენ როგორც მისი ყოფილი შეფები (იაგოდა და ეჟოვი), პოლიტბიუროს წევრობის კანდიდატი ეიხე, მარშალი ტუხაჩევსკი, ასევე ცნობილი რეჟისორები თუ მწერლები: ვსევოლოდ მეიერხოლდი, მიხაილ კოლცოვი, ისააკ ბაბელი.

სამწუხაროდ, ბლოხინს არა მარტო საკუთარი შეფების, არამედ საკუთარი რამდენიმე კოლეგის დახვრეტაც მოუწევს. თვით ბლოხინის სიცოცხლეც ორჯერ ეკიდა ძაფზე და ორივეჯერ მისმა პროფესიონალიზმმა გადაარჩინა: ჯერ იაგოდას დახვრეტის შემდეგ ეჟოვი დააპირებს ბლოხინის დახვრეტას, შემდეგ კი უკვე ეჟოვის დაპატიმრების შემდეგ, ბერია გადაწყვეტს ეჟოვის დამქაშის დახვრეტას, მაგრამ ენკავედეს შეფები ორივეჯერ მტკიცე უარს მიიღებენ ბელადისგან.

ბლოხინი, ჯალათის პროფესიისათვის ძალზე ხანდაზმულ, 60 წლის ასაკში მოკვდება საკუთარ ლოგინში და მას დიდი პატივით დაასაფლავებენ მოსკოვის ნოვოდევიჩის VIP სასაფლაოზე (ბლოხინისგან განსხვავებით, თითქმის ვერც ერთი მისი გალოთებული ან ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოხვედრილი კოლეგა ვერ მიაღწევს 40-50 წელს).

რაც შეეხება ბელადს, სტალინი ყოველთვის გულუხვად ასაჩუქრებდა თავის პირად ჯალათს: ლენინის ორდენოსანი, სამგზის წითელი დროშის ორდენოსანი, ბლოხინი კატინში პოლონელი ტყვეების დახვრეტის ორგანიზების გამო საჩუქრად მიიღებს ავტომანქანა პობედას. ხოლო მეორე მსოფლიო ომის დამთავრებს შემდეგ, ჯუღაშვილი მას დიდი სამამულო ომის პირველი ხარისხის ორდენითაც კი დააჯილდოვებს... და ეს მიუხედავად იმისა, რომ არასდროს უომია და ფრონტის ხაზიდან ასეული კილომეტრის დაშორებით ხვრეტდა ნაცისტების მტრებს. მაგრამ ალბათ ბელადი ჩათვლის, რომ ბლოხინს 15 ათასამდე დახვრეტილი ადამიანით უფრო მეტი ჰქონდა გაკეთებული ომში გამარჯვებისათვის, ვიდრე წინა ხაზის მეომრებს...

კინემატოგრაფიული ფაქტურის შეგრძნების თვალსაზრისით გიორგი ოვაშვილს თავისი თაობის ქართველ კინორეჟისორებში ნამდვილად არა ჰყავს ბადალი... და არა მარტო თავისი თაობისა. კონკრეტული საგნის გან-სახიერება და საბოლოო ჯამში ყოველდღიური, რუტინული ყოფის პოეტიზაცია ფილმის მსვლელობის პროცესში (ე.ი. ჩვენს თვალწინ), ყოველთვის უჭირდა ქართულ კინოს. ოვაშვილმა ეს უნარი განსაკუთრებით გამოავლინა თავის ყველაზე წარმატებულ ფილმში ”გაღმა ნაპირი”. შემდეგ სურათში, ”სიმინდის კუნძულში”, გიორგის ხელწერა არ შეცვლილა, თუმცა კინემატოგრაფიული გამოსახულებით ერთგვარმა ტკბობამ (ან თვითტკბობამ) ხელი შეუშალა თხრობას და მაყურებლის ჩართვას მოქმედებაში; ზედაპირული, მე ვიტყოდი, ”დეკორატიული” დატოვა არა მარტო გარემო, არამედ პერსონაჟებიც.

გიორგი ოვაშვილი, როგორც ჩანს, იმეორებს იმ გზას, რომელიც მისმა საყვარელმა ირანულმა კინომ გაირა. დაიწყო გასული საუკუნის 90-იან წლებში ჭარბი პლასტიკურობით, სურათოვანი და სტატიკური გამოსახულებით, რომელიც ირანელი რეჟისორებისთვის ესოდენ ძვირფასი ”ეზოპეს ენისთვის” სრულიად ადეკვატურად აღიქმებოდა (როცა ყველაფერი, რასაც ვხედავთ ეკრანზე, ”რაღაცას სხვას ნიშნავს”, როცა პერსონაჟები თავად წარმოადგენენ ”მეტაფორებს”, ნიშნებს, ზოგჯერ კი, უბრალოდ, ორნამენტულ სამკაულებს, - სურათოვნება ამ შემთხვევაში ძალიან უხდება თხრობის ქარაგმულობას). მაგრამ მოგვიანებით ამ ირანულმა ფერწერულმა კინოილუსტრაციებმა ცოცხალი მუხტი და სიღრმე დაკარგეს. და, რაც მთავარია, მეტისმეტმა პოეტიზაციამ სოციალური და პოლიტიკური სიმძაფრე დაუკარგა თითქმის მთელ ირანულ კინემატოგრაფს.

ირანი და ირანული კინო შემთხვევით არ გამახსენდა. გიორგი ოვაშვილის ახალ ფილმში ”ხიბულა” მთავარ როლს, პრეზიდენტის როლს, ირანელი მსახიობი ჰოსეინ მაჰჯუბი ასრულებს. მსახიობმა ქართული არ იცის. მას ახმოვანებს სხვა მსახიობი, რომელიც, თავის მხრივ, ცდილობს როგორმე დაამთხვიოს ქართული მეტყველება ირანელი არტისტის მიმიკას. ნამდვილად შეიძლება ითქვას, რომ წვალობს. იქმნება დისონანსი ხმასა და გამოსახულებას შორის, რომელსაც ისეთი პროფესიონალი, როგორიც გიორგი ოვაშვილია, ცხადია, შეამჩნევდა. მაგრამ როცა ფილმის გადაღება და გახმოვანება დასრულებულია, რა შეიძლება იღონოს ავტორმა? გამოსავალი ერთია - უნდა მოერიდოს მთავარი გმირის ახლო ხედებს, რათა მაყურებელმა ეს სიყალბე ვერ შენიშნოს. მაგრამ ”ხიბულაში” ვერც ეს გამოსავალი შველის საქმეს - მაყურებელს ნაკლებად აინტერესებს მთავარი გმირის გარემოცვა (ანუ ადამიანები, რომელთაც ხშირად გვიჩვენებენ ახლოდან), ”ხიბულას” მშვენიერი, ხანდახან მართლაც იდუმალი პეიზაჟებით კიდევაც შიძლება მოიხიბლოს, მაგრამ არა უსასრულოდ... მაყურებელს აინტერესებს მთავარი გმირი, აინტერესებს პრეზიდენტი, რომლის გარშემოა აწყობილი გიორგი ოვაშვილის ფილმის დრამატურგია. ბოლოს და ბოლოს თავად რეჟისორი ამბობს: „მთელი ეს ამბავი მისტიური უფროა ჩემთვის, აბსურდი, თუ რა მდგომარეობაში შეიძლება ჩააყენოს ერმა ადამიანი, რომელიც თვითონ აირჩია ლიდერად“... მართლაც საინტერესო თემაა! საინტერესოა ხელოვნებისთვის, კინოსთვის. ერთის მხრივ - რეალობა, ისტორიული სიმართლე, კონკრეტული დრო, კონკრეტული სივრცე და, მეორე მხრივ - აბსურდი, ისტორიული პროცესების კოშმარი, ისტორიისთვის დამახასიათებელი სისასტიკე ლიდერის მიმართ. იმ ლიდერისა, რომელიც დღეს გმირია, ხვალ კი დევნილი ხდება გარემოში, სადაც იგი ცოტა ხნის წინ გმირად შერაცხეს.

მაგრამ ”ხიბულა” მაყურებლის ამ ინტერესს არ აკმაყოფილებს. თანაც, არ აკმაყოფილებს პრინციპულად, ჯიუტად, იმ აზრით, რომ ამბავი, რომელსაც გვიამბობს ავტორი, შეიძლება მოხდეს ყველგან და ყოველთვის - საფრანგეთში, რუსეთში, ირანში, საქართველოში... კონკრეტული იკარგება პრინციპულად, ჯიუტად. სახელი ”პრეზიდენტი ზვიად გამსახურდია” იცვლება სახელით ”პრეზიდენტი”;. ასეც მიმართავენ მთავარ გმირს: ”ბატონო პრეზიდენტო”... არა, არ ამბობენ სახელს! სხვა სახელი და კონკრეტიკა, რამდენიც გინდათ, იმდენია ფილმში: ”ელცინი”, ”შევარდნაძე”, ”ხიბულა”... დიახ, იმ სოფლის სახელი, სადაც გარდაიცვალა ზვიად გამსახურდია, მთლად სათაურშია გამოტანილი, მთავარ გმირს კი სახელი არა აქვს. ”ხელისუფლის ზოგადი სახეა”. სამაგიეროდ ადგილია კონკრეტული. ადგილიც, დროც და დანარჩენი პერსონაჟებიც, რომლებიც, თავის მხრივ, დიდი პაუზებით საუბრობენ (სიტყვებს შორის პაუზები - რატომღაც მგონია, თეატრიდან მოვლენილი - საერთოდ, ახალი მოდაა ქართულ კინოში) და ასევე ქმნიან წინააღმდეგობას კონკრეტულს, მე ვიტყოდი ”კინემატოგრაფიულს” და თეატრალურ-ლიტერატურულს შორის... კონკრეტული ზოგადში კი არ ”გადადის”, რეალური, ”ფაქტურული”, ყოფითი ი-რეალურში კი არ გადაიზრდება ფილმის მსვლელობის პროცესში... არა, ისტორიული კონკრეტიკა და მითოლოგიურ-მეტაფორული, ნამდვილი ამბავი, მთელი თავისი დეტალებით და ამაღლებული (ხანდახან, უბრალოდ, პათეტიკური) მთელი ფილმის მსვლელობისას ებრძვიან ერთმანეთს. ამ ბრძოლას და დაპირისპირებას კიდევ აიტანდა მაყურებელი, ამ ესთეტიკურ ”კენტავრს” გავუძლებდით როგორმე, რომ არა მთავარი - დაიკარგა გმირი, რომელსაც ახლა თუ გინდათ ”პრეზიდენტი ზვიად გამსახურდია” უწოდეთ და, თუ გინდათ, უბრალოდ ”პრეზიდენტი”.

”ხიბულას” ნახვის შემდეგ სულ ვფიქრობ, რა მოხდებოდა, გიორგი ოვაშვილს სწორედაც რომ პრეზიდენტ ზვიად გამსახურდიას შესახებ გადაეღო ფილმი? საქართველოს პირველი პრეზიდენტის სიცოცხლის ბოლო 50 დღეზე? აი, თუნდაც ლუკინო ვისკონტის ”ლუდვიგის” მსგავსი, ქვეყნის მმართველის კინობიოგრაფია? გახსოვთ ”ლუდვიგი”? ამბავი რომანტიკოს მეფეზე, რომელსაც ლამაზი სასახლეების აშენება და ვაგნერის მუსიკა უყვარდა, ომები სძულდა, ახალგაზრდა, ლამაზ მეფეზე, რომელსაც სიცოცხლის ბოლოს ყველამ შეაქცია ზურგი რამდენიმე მსახურის გარდა. ბავარიის უკანასკნელი მონარქი იქ იმდენად იყო კონკრეტული, ზედმიწევნით კონკრეტული, ზუსტი, რამდენადაც იყო სახე მმართველისა, რომელიც თითქმის სრულიად მარტო რჩება სიკვდილის წინაშე. ლუდვიგი ასეთი გახდა. ასეთი გახდა სიცოცხლეში, როგორც ისტორიული პერსონაჟი. და ასეთად იქცა ფილმში, როგორც მხატვრული ნაწარმოების გმირი.

„ბატონი პრეზიდენტი“ ოვაშვილის ფილმში სულ ცოტა ხნით მაინც რომ ყოფილიყო კონკრეტული პერსონაჟი, ანუ სულ ცოტა ხნით მაინც ყოფილიყო ზვიად გამსახურდია, მაშინ რეჟისორს და მსახიობს მისი ხასიათის შექმნაზეც უნდა ეფიქრათ. „ხიბულას“ ავტორები აქ არა თუ ახლო ხედებს და კონკრეტიკას ვერ აიცილებდნენ თავიდან. ამ შემთხვევაში ისინი ვერ გაექცეოდნენ საქართველოს პირველი პრეზიდენტის მხურვალე მხარდამჭერებს, გამსახურდიას ოპონენტებს, იმას, ვინც ზვიად გამსახურდიას „ტრაგიკულ ფიგურად“ აფასებს და იმასაც, ვინც ქვეყნისთვის საზიანოდ მიიჩნევს საქართველოს პირველი პრეზიდენტის რადიკალიზმს. და ყველაზე მთავარი: ფილმის ავტორებს კონკრეტული სახეების მიმართ ნდობა (ანუ რეალობის, თუ ისტორიის მიმართ ნდობა) რომ გამოეხატათ, მაშინ მათ პირდაპირ უნდა ეთქვათ, როგორ დაასრულა სიცოცხლე მათმა გმირმა. გასაგებია, „მიმდინარეობს გამოძიება“... გასაგებია, რომ ამდენი წელია „მომდინარეობს გამოძიება“. მაგრამ ხელოვანისთვის ამას დიდი მნიშვნელობა არ უნდა ჰქონდეს. მით უმეტეს, რომ მათი ფილმის გმირს არც ჰქვია „ზვიად გამსახურდია“, მათი ფილმის გმირია „ბატონი პრეზიდენტი“.

ყველაფერი ეს კი ქმნის ეჭვს, რომ გიორგი ოვაშვილმა „ხიბულაში“, უბრალოდ, გაიადვილა საქმე, გაემიჯნა რა კონკრეტულს. ქართველი ხელოვანები ისევ ერიდებიან რადიკალიზმს და პროვოკაციას. ეს მეტაფორულ-პოეტური სურათოვნება („ლამაზი ფილმი“) ირანელებისა არ იყოს, არაჩვეულებრივი საშუალებაა მშვიდად, აუღელვებლად, ოპონენტების თავდასხმის გარეშე, „გაატარო“ შენი ლამაზი კინო სამშობლოში და მერე, თუკი ბედი გაგიღიმებს, აჩვენო დასავლეთის რომელიმე კინოფესტივალზეც... სადაც ჯერ კიდევ აფასებენ პოეტურ-სურათოვან კინოს, გადაღებულს „ეგზოიტიკურ ქვეყნებში“.