დათომ, ესმამ, გიორგიმ, ოლგამ, კობამ და მათთან ერთად სხვებმა, მთავრობის ადმინისტრაციაში წერილი დატოვეს. ისინი შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირები არიან და თვლიან, რომ კოვიდპანდემიით გამოწვეული რთული სოციალური ვითარების ფონზე, მათი საჭიროებები, მათი უფლებები, ხელისუფლების ყურადღების მიღმა დარჩა.
წერილის ავტორებსა და მათ უკან მდგომ ათობით ათას შშმ პირს, სამი მთავარი მოთხოვნა აქვთ. სწორედ ამ მოთხოვნების ჩამონათვალი გაუგზავნეს 28 იანვარს შშმ პირებმა და მათი უფლებების დამცველმა ორგანიზაციებმა საქართველოს მთავრობას:
- 2021 წლის გაზაფხულიდან გაიზარდოს სოციალური პაკეტი შშმ პირებისთვის;
- შემუშავდეს კრიტერიუმები, რითაც დადგინდება სოციალური პაკეტის ოდენობა, რათა დაკმაყოფილდეს შშმ პირთა საჭიროებები ღირსეული ცხოვრებისთვის:
- ამუშავდეს გაეროს შშმ პირთა უფლებების კონვენციის იმპლემენტაციაზე პასუხისმგებელი უწყებათაშორისი საკოორდინაციო ორგანო.
თუკი ამ მოთხოვნებს თანმიმდევრობით გავყვებით, მაშინ ჯერ ის ვთქვათ, როგორია დღეს ქვეყანაში შშმ პირთა სოციალური პაკეტი. სოციალური მომსახურების სააგენტოს 2020 წლის მონაცემებით, ქვეყანაში რეგისტრირებულია სოციალური პაკეტის მიმღები 126 638 შშმ პირი.
შშმ პირები სამ კატეგორიად არიან დაყოფილნი:
მკვეთრად გამოხატული შეზღუდული შესაძლებლობის სტატუსის მქონე პირები (29 924). 2020 წლის პირველი იანვრიდან მათი სოციალური პაკეტი 20 ლარით გაიზარდა და დღეს 220 ლარს შეადგენს. 20-ლარიანი ზრდა არ შეხებიათ სხვა კატეგორიის შშმ პირებს.
მნიშვნელოვნად გამოხატული შეზღუდული შესაძლებლობის სტატუსის მქონე პირები (73 373) - მათ 140-ლარიანი სოციალური პაკეტი აქვთ.
ზომიერად გამოხატული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირები (11 688) - ამ სტატუსის მქონე პირების სოციალური პაკეტი 100 ლარს შეადგენს.
54 წლის კობა ნადირაძეს მკვეთრად გამოხატული შეზღუდული შესაძლებლობის სტატუსი ბავშვობიდან აქვს მინიჭებული. მისი დიაგნოზი ძვირადღირებული მედიკამენტებით მკურნალობასა და სარეაბილიტაციო კურსების გავლას მოითხოვს. კობას სხვა, ათასობით შშმ პირისგან განსხვავებით, გაუმართლა და მუშაობს, თუმცა, ის შემოსავალი და ის სოციალური პაკეტი, რომელსაც დღეს სახელმწიფოსგან იღებს, ზღვაში წვეთია. განსაკუთრებით კი ახლა, ინფლაციისა და პანდემიის პირობებში.
კობას ხელში უჭირავს პოსტერი წარწერით „73 373+“. კობა გვიხსნის, რომ ეს იმ შშმ პირების რაოდენობაა, რომლებიც, მისგან განსხვავებით, არ განეკუთვნებიან მკვეთრად გამოხატული შეზღუდული შესაძლებლობის სტატუსის მქონე პირებს, რომელთა სოციალური პაკეტი არც 20 ლარით გაზრდილა და რომლებსაც, არც პანდემიის პერიოდში სახელმწიფოს მიერ დაწესებული, თვეში 100-ლარიანი დახმარება შეხებიათ:
„ეს ადამიანების ძალიან დიდი რაოდენობაა. ისინი ყოველგვარი მხარდაჭერის გარეშე დარჩნენ. არც პირველ ეტაპზე, არც მეორე ეტაპზე, შეიძლება ითქვას, რომ მათ არაფერი შეხებიათ. თითქოს არ ჩანან ეს ადამიანები, თითქოს არ არსებობენ“.
მეორე მოთხოვნა, რომელსაც შშმ პირები ხელისუფლებას უყენებენ, ისეთი კრიტერიუმების შემუშავებაა, რომელიც შშმ პირთა ღირსეული ცხოვრებისთვის საჭირო მოთხოვნებს დააკმაყოფილებს. ეს კი, უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობს შშმ პირებთან დაკავშირებით დღემდე არსებული და მოძველებული მიდგომებისა და ხედვის ცვლილებას - ანუ, როდესაც შშმ პირთა საჭიროებების განსაზღვრა ეფუძნება არა მხოლოდ სამედიცინო, არამედ სოციალურ-კულტურულ მოდელს.
სწორედ ამ მნიშვნელოვან მოთხოვნასა და ცვლილებაზე გველაპარაკება გიორგი ახმეტელი, მოძრაობის „ხელმისაწვდომი გარემო ყველასთვის“ წარმომადგენელი. გიორგი მეთერთმეტე წელია, ქვეყანაში შშმ პირების მდგომარეობის გაუმჯობესებისა და მათი უფლებების დასაცავად იბრძვის. თავადაც ეტლით მოსარგებლე, კარგად გრძნობს და იაზრებს იმ საჭიროებებს, ნაკლოვანებებსა თუ მცირედ შეცვლილ მიდგომებს, რომლის წინაშეც დღეს შშმ პირები დგანან. გიორგი ამბობს, რომ ის მანკიერი და სამედიცინო მოდელზე დაფუძნებული მიდგომა, რომელიც დღეს შშმ პირებთან მიმართებით ქვეყანაში მოქმედებს, დაუყოვნებლივ უნდა შეიცვალოს:
„ჯერ კიდევ, თავიდან ბოლომდე, შშმ პირების მდგომარეობის შეფასება ეფუძნება სამედიცინო მოდელს. ვართ ამ მოდელში გაჭედილები. სხვადასხვა ჯგუფს სხვადასხვა ბარიერი გვაქვს. ზოგი ეტლით სარგებლობს, ზოგი მცირედმხედველია, ყველა ტიპის შეზღუდვასა და ბარიერს განსხვავებული, ინდივიდუალური მიდგომა სჭირდება. ჩვენთან ამის შეფასება არ ხდება და გვაფასებენ ნოზოლოგიის მიხედვით. მარტივად რომ ავხსნა, ყველა "ხერხემალმოტეხილ" ადამიანს, ამ ცხოვრებაში, ერთნაირი ბარიერი არ აქვს. აქ კი გვაქვს ასეთი მიდგომა, რომ რა დიაგნოზიც დაგისვა ექიმმა, იმ დიაგნოზიდან გამომდინარე გენიჭება სტატუსი, ეს არის ე.წ. პირველი ჯგუფი, ანუ მკვეთრად გამოხატული შეზღუდული შესაძლებლობა, მეორე ჯგუფი თუ ა.შ. მხოლოდ დიაგნოზია მათთვის მთავარი და მეტი არაფერი. ამიტომაც ეწოდება ამას სამედიცინო მოდელი, რომელიც მოძველებული პრაქტიკაა და უგულებელყოფს თანამედროვე მიდგომებს“.
სამედიცინო მოდელიდან სოციალურ-კულტურულ მოდელზე გადასვლას ითვალისწინებს გაეროს შშმ პირთა უფლებების კონვენცია, რომელსაც საქართველო 2014 წელს შეუერთდა და რომლის მთავარი ვალდებულებების შესრულება შშმ პირების მესამე მოთხოვნაა. ამ კონვენციის მიზანია ხელი შეუწყოს, დაიცვას და უზრუნველყოს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა თანაბარი უფლებებისა და ძირითად თავისუფლებათა რეალიზება, მათი თანდაყოლილი პიროვნული ღირსების პატივისცემა. შშმ პირების მესამე მოთხოვნაა, ამუშავდეს გაეროს შშმ პირთა უფლებების კონვენციის იმპლემენტაციაზე პასუხისმგებელი უწყებათაშორისი საკოორდინაციო ორგანო.
23 წლის დავით ბიბილეიშვილი, მცირედმხედველია, საქართველოს უნივერსიტეტში სამართლის ფაკულტეტზე სწავლობს და, პარალელურად, სახალხო დამცველთან არსებული შშმ პირთა გაეროს კონვენციის იმპლემენტაციაზე მონიტორინგის საკონსულტაციო საბჭოს მიწვეული წევრია. დავითი ერთ-ერთია, რომელმაც დღეს საქართველოს ხელისუფლებას წერილი გაუგზავნა და გაეროს შშმ პირთა უფლებების კონვენციით გათვალისწინებული ვალდებულებების შესრულება შეახსენა:
„ადამიანის უფლებებზე, ადამიანის საჭიროებებზე დაყრდნობით, ინდივიდუალურად უნდა ხდებოდეს სოციალური პაკეტის შემუშავება და არა ასე, ჯგუფურად, ისე, როგორც დღეს ხდება. დღეს, სოციალური პაკეტი არ ითვალისწინებს თითოეული ინდივიდის საჭიროებას. მე შესაძლოა, სულ სხვა საჭიროება მქონდეს და სხვა მცირედმხედველს, სულ სხვა. მე, როგორც დასაქმებულს, შესაძლოა ნაკლები კომპენსაცია მჭირდებოდეს, მაგრამ სხვა მცირედმხედველებს, რომელიც არ არის დასაქმებული, რომელსაც სხვა თანმდევი დაავადებები აქვს, მარტოხელაა და ა.შ., სულ სხვა საჭიროებები აქვს. სწორედ ამას გულისხმობს ბიო-ფსიქო-სოციალურ მოდელზე გადასვლა, რაც გაეროს კონვენციითაა გათვალისწინებული, მაგრამ დღემდე მისი იმპლემენტაცია რატომღაც ვერ მოხერხდა. ხელისუფლებამ სასწრაფოდ უნდა დაიწყოს ბიო-ფსიქო-სოციალურ მოდელზე გადასვლა, რისთვისაც აუცილებელია, მთავრობაში არსებობდეს საკოორდინაციო მექანიზმი. ჩვენ ვალდებულნი ვართ, გვქონდეს ეს მექანიზმი, რადგან რამდენიმე წლის წინ მოვახდინეთ გაეროს შშმ პირთა კონვენციის რატიფიცირება და ეს ქვეყანას ავალდებულებს ამგვარი მექანიზმის შექმნას, რათა სწორად წარიმართოს შშმ პირთა უფლებების რეალიზაცია“.
37 წლის ოლგა კალინა, „ფსიქიატრიის სერვისის მომხმარებელთა და გადარჩენილთა საქართველოს ქსელის“ თავმჯდომარეა. ოლგა ამბობს, რომ დღეს ის იმ ორგანიზაციის თავმჯდომარეა, რომლის წევრთა უმრავლესობა პანდემიის გამო გაღარიბებული და, ამასთანავე, ხელისუფლების ყურადღების მიღმა დარჩენილია. ამ დიაგნოზის მქონე ადამიანები მნიშვნელოვნად და ზომიერად გამოხატული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირები არიან და, შესაბამისად, მათ ხელისუფლებისგან არც სოციალურ პაკეტზე დანამატი და არც პანდემიის გამო დაწესებული 100-ლარიანი დახმარება არ მიუღიათ:
„ფსიქო-სოციალური პრობლემების მქონე შშმ პირების ნაწილს იმდენად გაუჭირდა პანდემიის პერიოდში, რომ ისინი ქუჩაში გამოვიდნენ და მოწყალების თხოვნა დაიწყეს. ეკლესიებში დადიან, რომ იქ მცირე საკვები მიიღონ. გაუმწვავდათ ჯანმრთელობის მდგომარეობა. არ აქვთ სამუშაო, არ აქვთ ტაქსის ფული, რომ კლინიკამდე მივიდნენ, წამალი მიიღონ. ურთულეს მდგომარეობაში არის ადამიანთა ეს ჯგუფი, რომელსაც, სამწუხაროდ, სახელმწიფო ვერ თუ არ ხედავს“.
ანა აბაშიძე, „პარტნიორობა ადამიანის უფლებებისათვის“ წარმომადგენელი, 28 იანვარს, მთავრობის კანცელარიასთან, შშმ პირთა მოთხოვნებს შეუერთდა. ანა ამბობს, რომ პანდემიის პირობებში შშმ პირების მდგომარეობა ერთიორად დამძიმებულია. მისი თქმით, დღეს, როგორც არასდროს, მნიშვნელოვანია, ქვეყანამ გაიგოს შშმ პირების ხმა და ის კონკრეტული მოთხოვნები, რაც მათ ხელისუფლებას წარუდგინეს, მაქსიმალურად დროულად იყოს შესრულებული:
„ამ ადამიანებს საქართველოში ისედაც არ ულხინდათ. დღეს კი, პანდემიის პირობებში, ისინი, მათი ოჯახის წევრები კარგავენ სამსახურს. ხშირად სწორედ სოციალური პაკეტია ამ ადამიანების ერთადერთი შემოსავლის წყარო. დიახ, სოციალური პაკეტი ასე ჯგუფურად არ უნდა რიგდებოდეს. შესწავლილი უნდა იქნას თითოეული შშმ პირის მდგომარეობა და მათ კონკრეტულ საჭიროებებზე უნდა იყოს დამოკიდებული სოციალური პაკეტის ფორმაც. შესაძლოა, ვიღაცას დასჭირდეს ფულადი გასაცემელი, ვიღაცისთვის კი პერსონალური ასისტენტი იყოს შვება, რომ გარემოში ადაპტირდეს ბარიერების გარეშე“.
ჯანდაცვის სამინისტროს საიტზე, „მიმდინარე მნიშვნელოვანი პროექტების“ ველში, ერთ-ერთ მთავარ საკითხად სწორედ „სოციალური მოდელია“ გამოტანილი და მითითებულია, რომ სამინისტრომ გაეროს ბავშვთა ფონდის, აჭარაში მისი პარტნიორი ორგანიზაციის - სოციალურ მუშაკთა ასოციაციის დახმარებითა და ადგილობრივი ხელისუფლების მხარდაჭერით, დაიწყო შეზღუდული შესაძლებლობის შეფასებისა და სტატუსის განსაზღვრის ახალი მეთოდოლოგიისა და სისტემის პილოტირების განხორციელება აჭარის რეგიონის იმ სამედიცინო დაწესებულებებში, რომლებიც უფლებამოსილნი არიან განახორციელონ სამედიცინო-სოციალური ექსპერტიზა. ამავდროულად, საფრანგეთის განვითარების სააგენტოს ტექნიკური მხარდაჭერის უზრუნველყოფის ფარგლებში და ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლების ხელშეწყობით, საპილოტო პროექტის განხორციელება იგეგმება სამცხე-ჯავახეთის რეგიონშიც.
თუმცა, სახელმწიფო აუდიტის სამსახურმა, 2020 წლის ივნისში გამოქვეყნებულ ანგარიშში, ჯანდაცვის სამინისტროს იმ ნაკლოვანებებზე მიუთითა, რომელიც სწორედ სამედიცინოდან სოციალურ მოდელზე გადასვლის პროექტს შეეხება და არა მარტო მას.
აუდიტის სამსახურის ანგარიში „შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების ხელშეწყობის ეფექტიანობის შესახებ“ 2017-2019 წლებს მოიცავს. შესწავლის შედეგად გამოვლინდა არაერთი ხარვეზი.
აუდიტორები მიუთითებენ, რომ შშმ პირთა სტატუსის განსაზღვრის სამედიცინო მოდელის ფარგლებში შეგროვილი სტატისტიკური მონაცემები ვერ უზრუნველყოფს შშმ პირთა შესახებ სრულყოფილი და სათანადო ინფორმაციის წარმოებას, რაც შშმ პირებისათვის განკუთვნილი პოლიტიკისა და პროგრამების დაგეგმვის აუცილებელი წინაპირობაა.
აუდიტის დასკვნაში წერია, რომ სოციალურ მოდელზე გადასასვლელად ახალი მოდელის პილოტირება და დანერგვა ჯერ კიდევ 2010 წლიდან იყო გათვალისწინებული სხვადასხვა სამთავრობო სამოქმედო გეგმით, თუმცა, მათი ამოქმედება გადავადდა და პილოტირება აჭარის რეგიონში მხოლოდ 2019 წელს დაიწყო. შესაბამისად, სოციალური მოდელი დანერგილი არ არის, რაც სამინისტროს საშუალებას მისცემდა, შშმ პირთა საჭიროებებზე ეწარმოებინა ინდივიდუალური სტატისტიკა, ქვეპროგრამების ოპტიმალურად დაგეგმვის მიზნით;
აუდიტის დასკვნის თანახმადვე, შშმ პირთა რაოდენობის შესახებ არსებული ინფორმაცია არ არის სრულყოფილი. სამინისტროს მიერ წარმოებული ბაზები მხოლოდ სოციალური დახმარების მიმღებ პირთა შესახებ ინფორმაციას შეიცავს. შესაბამისად, ამ მონაცემებში ვერ ხვდებიან ის პირები, რომლებზეც არ გაიცემა სოციალური პაკეტი (მაგალითად, ზომიერი შეზღუდვის მქონე შშმ პირები).
აუდიტის დასკვნაში წერია ისიც, რომ სამინისტროს არ აქვს დანერგილი სამედიცინო-სოციალური ექსპერტიზის ჩატარების უფლების მქონე სამედიცინო დაწესებულებებიდან ინფორმაციის შეგროვების მექანიზმი. შედეგად, სამინისტროსთვის არ არის ხელმისაწვდომი პროგრამების უკეთ დაგეგმვისთვის საჭირო კონსოლიდირებული და განახლებული მონაცემები (ქმედობაუნარიანობის შეზღუდვა, დიაგნოზები და ა.შ.). მათივე განცხადებით, რეაბილიტაციისა და ადრეული განვითარების ქვეპროგრამების სრული ტერიტორიული ხელმისაწვდომობა არ არის უზრუნველყოფილი.
რაც შეეხება შშმ პირთა ერთ-ერთ მთავარ მოთხოვნას, ამუშავდეს გაეროს შშმ პირთა უფლებების კონვენციის იმპლემენტაციაზე პასუხისმგებელი უწყებათაშორისი საკოორდინაციო ორგანო, როგორც რადიო თავისუფლებას მთავრობის ადმინისტრაციაში განუცხადეს, „გაეროს შშმ პირების უფლებების კონვენციით გათვალისწინებული ეროვნული საკოორდინაციო მექანიზმის შექმნაზე მუშაობა მიმდინარეობს. 2020 წლის განმავლობაში, კოვიდ-პანდემიის მიუხედავად, მექანიზმის დებულება მუშავდებოდა შშმ თემის აქტიური ჩართულობით, სახალხო დამცველთან და საერთაშორისო პარტნიორებთან თანამშრომლობით. მექანიზმზე მუშაობის დასრულება და მისი ამოქმედება იგეგმება უახლოეს მომავალში“.
