ფრანგ ფილოსოფოსს მიშელ ფუკოს (1926-1984) ზოგჯერ სტრუქტურალისტად, უფრო ხშირად პოსტსტრუქტურალისტად, ან პოსტმოდერნისტადაც მოიხსენიებენ. თავად ფუკოს ასეთი კლასიფიკაციები დროის უაზრო კარგვად მიაჩნდა. თავისი ცხოვრების ბოლო პერიოდში, როდესაც პოპულარობის ზენიტში იმყოფებოდა, ფუკო ყველანაირ ზოგად და ადამიანების დამაჯგუფებელ ცნებებს გაემიჯნა. მისი თქმით, ისეთი ტერმინიც კი, როგორიცაა „ინტელექტუალი“, უშინაარსო და არაფრისმთქმელია: „არსებობენ ადამიანები, რომლებიც რომანებს წერენ ან ავადმყოფების განკურნებას ცდილობენ; ეკონომიკას აანალიზებენ ან ელექტრონულ მუსიკას ქმნიან; ზოგი ასწავლის, ზოგი ხატავს, ზოგიც სრულიად გაუგებარია, რას საქმიანობს, მაგრამ ინტელექტუალობა რა არის, ჩემთვის უცნობია. [...] არსებობენ არა ინტელექტუალები, არამედ არის დისკურსი ინტელექტუალობის შესახებ.“
თავის ერთ, შედარებით, ადრეულ ნაშრომში, რომელიც ნიცშეს უძღვნა, ფუკო წერდა, რომ „საგნების ჭეშმარიტება დისკურსის ჭეშმარიტების მიერ იბინდება და ქრება კიდეც“. ჩვენ უკვე საგნებს, მოვლენებს, ადამიანებს კი არ ვხედავთ, არამედ მათ შესახებ შექმნილ დისკურსებს, მოძღვრებებს, მზა ცოდნებს. ისეთი დიდი მოაზროვნეებიც კი, როგორებიც იყვნენ მარქსი და ფროიდი, რომლებმაც თანამედროვეობის ორი ყველაზე დიდი დისკურსი დააფუძნეს, თავად შთაინთქნენ საკუთარ ქმნილებებში. მათი ადგილი კი მარქსიზმმა და ფროიდიზმმა დაიკავა.
ადამიანი მოკვდა! – როგორც ფუკომდე თითქმის ერთი საუკუნით ადრე ნიცშემ კაცობრიობას ღმერთის სიკვდილი აუწყა, ფუკო ცოდნისა და დისკურსების სამყაროდან ადამიანის გაქრობაზე ალაპარაკდა. მეცნიერულმა ცოდნამ ადამიანები დაახარისხა ნორმალურებად და არანორმალურებად, ჯანმრთელებად და ავადმყოფებად, ჭკვიანებად და გიჟებად. სამედიცინო სფეროში არსებობს მხოლოდ ავადმყოფობა და მისი სიმპტომები, ფსიქიატრიამ კი, რომელიც ახალ დროებაში გაჩნდა, ისე გარიყა სულიერ ავადმყოფებად შერაცხული ადამიანები, როგორც შუა საუკუნეებში საზოგადოება კეთრიანებს იცილებდა. ცოდნა, მცოდნეობა ძალაუფლების ინსტრუმენტი გახდა, რომლისთვისაც არსებობენ არა ცალკეული ადამიანები, არამედ მხოლოდ ადამიანთა ბიომასა. ფუკოს გამოგონილი ტერმინია „ბიო-ძალა“ - ძალაუფლების ეს ტექნიკა, რომელიც მიმართულია არა ინდივიდების, არამედ მთელი მოსახლეობისაკენ და ისეთი ბიოლოგიური პროცესების დარეგულირებას გულისხმობს, როგორიცაა შობადობა, კვდომა, ჯანმრთელობა. ეპოქა, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ, ფუკოს აზრით, არის ადამიანების, მათი სხეულების მართვის ხანა. „ძალაუფლების მიკროფიზიკა“ სწორედ სხეულისა და აზროვნებისათვის გარკვეული ფორმის მიცემის, მათი მოდიფიკაციისკენაა მიმართული.
მიუხედავად იმისა, რომ ფუკოს გარდაცვალების შემდეგ პოლიტიკური ვითარება თანამედროვე მსოფლიოში საგრძნობლად შეიცვალა, მრავალი ანალიტიკოსი დღესაც ფიქრობს, რომ ძალაუფლების ანალიზის სფეროში ფუკომ ჯერჯერობით ბოლო სიტყვა თქვა. ყოველ შემთხვევაში, დღესდღეობით წარმოუდგენელია ძალაუფლებისა და მართვის ფენომენზე საუბარი ფუკოს ნაშრომების გვერდით ავლით.
ფუკოსთან ძალაუფლება არაა ფლობის საგანი ან რომელიმე პიროვნებისა თუ სოციალური კლასის საკუთრება. ფუკოს ნაკლებად აინტერესებდა ძალაუფლების რეპრეზენტაციის თემა, მისი თვითინსცენირებები, და მან მთელი ყურადღება რეალური მექანიზმებისაკენ გადაიტანა. „ძალაუფლება მოქმედებს მცირე ელემენტების მეშვეობით, როგორიცაა ოჯახი, სექსუალური ურთიერთობები, აგრეთვე ცხოვრების პირობები და მეზობლობა. [...] ძალაუფლება არ ექვემდებარება ფლობას, რამდენადაც ის მუდამ თამაშობს, მუდამ რისკავს. ძალაუფლება ისე მოიგება და წაიგება, როგორც ბრძოლა. მისი არსი საომარი მდგომარეობაა და არა მისაკუთრება.“
ომის მეტაფორას ფუკოს ნააზრევში განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს: არა მხოლოდ ძალაუფლება, არამედ საზოგადოებრივი ურთიერთობები, მათ შორის ცალკეულ ინდივიდებს შორის კამათი, მეგობრობა და სიყვარულიც კი, ომის ნიშნის მატარებელია. საზოგადოება იქმნება და ყალიბდება სამოქალაქო ომის ფონზე. „საზოგადოება“, როგორც XIX საუკუნის პროდუქტი, არის არა უნივერსალური ნების გამოხატულება, არამედ ძალაუფლების მხრიდან ადამიანების სხეულებზე ერთგვარი სამედიცინო ჩარევის შედეგი, რომელიც, „საზოგადოებრივი სხეულის“ სიჯანსაღის დაცვის იდეით, „სხვანაირების“ იზოლაციისა თუ განადგურებისაკენაა მიმართული.
ფუკოს ხშირად ნიცშეს ადარებენ და ზოგჯერ „XX საუკუნის ნიცშედაც“ მოიხსენიებენ. ამგვარი შედარებების ამოსავალი პრინციპი ისაა, რომ, როგორც ნიცშემ, ფუკომაც ეჭვქვეშ დააყენა საყოველთაოდ აღიარებული თუ დამკვიდრებული ზნეობრივი ღირებულებები და იდეალები. ფუკო შეეცადა ეჩვენებინა, რომ სწორედ იქ, სადაც ყველაზე ხმამაღლა ქადაგებენ სიკეთესა და სიწმინდეს, ადამიანების დაკაბალებისა და მანიპულაციის ყველაზე სასტიკი მექანიზმები და სტრატეგიები იმალება. მიუხედავად ასეთი მძიმე და მუქ ფერებში დანახული სურათისა, ფუკო არ ყოფილა „პესიმისტი“. მას არც ფილოსოფოსის საქმედ მიაჩნდა სამყაროს გამოსწორების რეცეპტების შემუშავება, მაგრამ, განსაკუთრებით სიცოცხლის ბოლო წლებში, როდესაც ფუკო თავის დაუმთავრებელ პროექტზე - „სექსუალობის ისტორიაზე“ - მუშაობდა, მის ერთ-ერთ უმთავრეს თემად „სიცოცხლის ხელოვნება“ იქცა.
„სიცოცხლის ხელოვნება“ არის არა კოლექტიური ხსნის პროგრამა, არამედ ინდივიდუალური სტრატეგია, რომელიც ადამიანს საშუალებას აძლევს, საკუთარი ცხოვრება ნებისმიერ ვითარებაში ხელოვნების ნაწარმოებად აქციოს. ამ მიმართულებით ფუკოს მიერ დატოვებული ერთადერთი „მცნება“ იყო: „არ შეიყვარო ძალაუფლება!“. ხელოვნების ნაწარმოებად კი მან აქცია თავის პირადი ცხოვრება, რომელიც 60-70-იანი წლების დასავლურ საზოგადოებას რევოლუციურ მაგალითად მოევლინა. ფუკო ამბობდა, რომ თუ რომელიმე საგანი ან ნაგებობა ხელოვნების ნაწარმოებია, რატომ არ უნდა იყოს საკუთარი ცხოვრება ხელოვნება? საკუთარი ცხოვრებისადმი ამგვარ დამოკიდებულებაში ის ყველაზე დიდ განმათავისუფლებელ ძალას ხედავდა. მიიღე საკუთარი თავი ისეთად, როგორიც ხარ, მისდიე საკუთარ სურვილებს და არა ვიღაცების მიერ დაწესებულ ნორმებსა და სტერეოტიპებს! „სექსუალობის ისტორიაში“ ფუკო წერდა: „ჩვენ ვისჯით თავს იმიტომ, რომ ვიღაცამ სექსი დანაშაულად გამოაცხადა“.
ფუკო ერთ-ერთი პირველი თანამედროვე ფილოსოფოსი იყო, ვინც საკუთარ ჰომოსექსუალობას არ მალავდა და სექსუალობის ამ ფორმას დამკვიდრებული ნორმატიული წარმოდგენების სრულიად ალტერნატიულ სახეობად განიხილავდა. ფუკოს თქმით, ჰომოსექსუალობაში მიმზიდველი და მომხიბვლელი არის არა თავად სექსუალური აქტი, არამედ ურთიერთობათა ის ფორმები, რომლებიც ბოლომდე არანაირ ინსტიტუციონალიზაციას არ ექვემდებარება. ჰომოსექსუალობის მიმართ ტრადიციულმა არატოლერანტულმა დამოკიდებულებამ განაპირობა მისი განსაკუთრებული გამომხატველობითი ენა და სიმბოლიკა, რომელიც სრულიად ყოფით ბანალურობასაც კი ხელოვნებას ამსგავსებს. სიტყვათა ორაზროვნება და თამაში, თეატრალურობა და შავი იუმორი, ყველაფერი, რაც ერთსქესიანი ურთიერთობებისათვისაა დამახასიათებელი, ამავე დროს, სუბვერსიულ, რევოლუციურ პოტენციალს შეიცავს და თავისი არსით იმ მექანიზმების წინააღმდეგაა მიმართული, რომლებითაც ძალაუფლება ადამიანებზე და მათ სხეულებზე ძალადობს.
ყველაზე უჩვეულო ფუკოს ცხოვრებაში ალბათ მაინც ის იყო, რომ მან ევროპელი ინტელექტუალისა და უნივერსიტეტის პროფესორის სტერეოტიპების დანგრევა შეძლო. უკვე საერთაშორისო აღიარების მქონე ფოლოსოფოსი საკუთარ სტუდენტებთან თანაბარ და თითქმის ფამილარულ ურთიერთობებს ამყარებდა, მათთან ერთად დადიოდა ღამის კლუბებსა თუ დისკოთეკებზე, მათთან ერთად სვამდა და იღებდა ნარკოტიკებს, მონაწილეობდა დემონსტრაციებში და იდგა ბარიკადებზე. შიდსით დაავადებულმა ფუკომ სიკვდილიც სიცოცხლის, როგორც ხელოვნების ნაწარმოების, ბოლო შტრიხად მიიღო.
მიშელ ფუკო 1926 წლის 15 ოქტომბერს დაიბადა. წელს მას 85 წელი შეუსრულდებოდა.
თავის ერთ, შედარებით, ადრეულ ნაშრომში, რომელიც ნიცშეს უძღვნა, ფუკო წერდა, რომ „საგნების ჭეშმარიტება დისკურსის ჭეშმარიტების მიერ იბინდება და ქრება კიდეც“. ჩვენ უკვე საგნებს, მოვლენებს, ადამიანებს კი არ ვხედავთ, არამედ მათ შესახებ შექმნილ დისკურსებს, მოძღვრებებს, მზა ცოდნებს. ისეთი დიდი მოაზროვნეებიც კი, როგორებიც იყვნენ მარქსი და ფროიდი, რომლებმაც თანამედროვეობის ორი ყველაზე დიდი დისკურსი დააფუძნეს, თავად შთაინთქნენ საკუთარ ქმნილებებში. მათი ადგილი კი მარქსიზმმა და ფროიდიზმმა დაიკავა.
ადამიანი მოკვდა! – როგორც ფუკომდე თითქმის ერთი საუკუნით ადრე ნიცშემ კაცობრიობას ღმერთის სიკვდილი აუწყა, ფუკო ცოდნისა და დისკურსების სამყაროდან ადამიანის გაქრობაზე ალაპარაკდა. მეცნიერულმა ცოდნამ ადამიანები დაახარისხა ნორმალურებად და არანორმალურებად, ჯანმრთელებად და ავადმყოფებად, ჭკვიანებად და გიჟებად. სამედიცინო სფეროში არსებობს მხოლოდ ავადმყოფობა და მისი სიმპტომები, ფსიქიატრიამ კი, რომელიც ახალ დროებაში გაჩნდა, ისე გარიყა სულიერ ავადმყოფებად შერაცხული ადამიანები, როგორც შუა საუკუნეებში საზოგადოება კეთრიანებს იცილებდა. ცოდნა, მცოდნეობა ძალაუფლების ინსტრუმენტი გახდა, რომლისთვისაც არსებობენ არა ცალკეული ადამიანები, არამედ მხოლოდ ადამიანთა ბიომასა. ფუკოს გამოგონილი ტერმინია „ბიო-ძალა“ - ძალაუფლების ეს ტექნიკა, რომელიც მიმართულია არა ინდივიდების, არამედ მთელი მოსახლეობისაკენ და ისეთი ბიოლოგიური პროცესების დარეგულირებას გულისხმობს, როგორიცაა შობადობა, კვდომა, ჯანმრთელობა. ეპოქა, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ, ფუკოს აზრით, არის ადამიანების, მათი სხეულების მართვის ხანა. „ძალაუფლების მიკროფიზიკა“ სწორედ სხეულისა და აზროვნებისათვის გარკვეული ფორმის მიცემის, მათი მოდიფიკაციისკენაა მიმართული.
მიუხედავად იმისა, რომ ფუკოს გარდაცვალების შემდეგ პოლიტიკური ვითარება თანამედროვე მსოფლიოში საგრძნობლად შეიცვალა, მრავალი ანალიტიკოსი დღესაც ფიქრობს, რომ ძალაუფლების ანალიზის სფეროში ფუკომ ჯერჯერობით ბოლო სიტყვა თქვა. ყოველ შემთხვევაში, დღესდღეობით წარმოუდგენელია ძალაუფლებისა და მართვის ფენომენზე საუბარი ფუკოს ნაშრომების გვერდით ავლით.
ფუკოსთან ძალაუფლება არაა ფლობის საგანი ან რომელიმე პიროვნებისა თუ სოციალური კლასის საკუთრება. ფუკოს ნაკლებად აინტერესებდა ძალაუფლების რეპრეზენტაციის თემა, მისი თვითინსცენირებები, და მან მთელი ყურადღება რეალური მექანიზმებისაკენ გადაიტანა. „ძალაუფლება მოქმედებს მცირე ელემენტების მეშვეობით, როგორიცაა ოჯახი, სექსუალური ურთიერთობები, აგრეთვე ცხოვრების პირობები და მეზობლობა. [...] ძალაუფლება არ ექვემდებარება ფლობას, რამდენადაც ის მუდამ თამაშობს, მუდამ რისკავს. ძალაუფლება ისე მოიგება და წაიგება, როგორც ბრძოლა. მისი არსი საომარი მდგომარეობაა და არა მისაკუთრება.“
ომის მეტაფორას ფუკოს ნააზრევში განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს: არა მხოლოდ ძალაუფლება, არამედ საზოგადოებრივი ურთიერთობები, მათ შორის ცალკეულ ინდივიდებს შორის კამათი, მეგობრობა და სიყვარულიც კი, ომის ნიშნის მატარებელია. საზოგადოება იქმნება და ყალიბდება სამოქალაქო ომის ფონზე. „საზოგადოება“, როგორც XIX საუკუნის პროდუქტი, არის არა უნივერსალური ნების გამოხატულება, არამედ ძალაუფლების მხრიდან ადამიანების სხეულებზე ერთგვარი სამედიცინო ჩარევის შედეგი, რომელიც, „საზოგადოებრივი სხეულის“ სიჯანსაღის დაცვის იდეით, „სხვანაირების“ იზოლაციისა თუ განადგურებისაკენაა მიმართული.
ფუკოს ხშირად ნიცშეს ადარებენ და ზოგჯერ „XX საუკუნის ნიცშედაც“ მოიხსენიებენ. ამგვარი შედარებების ამოსავალი პრინციპი ისაა, რომ, როგორც ნიცშემ, ფუკომაც ეჭვქვეშ დააყენა საყოველთაოდ აღიარებული თუ დამკვიდრებული ზნეობრივი ღირებულებები და იდეალები. ფუკო შეეცადა ეჩვენებინა, რომ სწორედ იქ, სადაც ყველაზე ხმამაღლა ქადაგებენ სიკეთესა და სიწმინდეს, ადამიანების დაკაბალებისა და მანიპულაციის ყველაზე სასტიკი მექანიზმები და სტრატეგიები იმალება. მიუხედავად ასეთი მძიმე და მუქ ფერებში დანახული სურათისა, ფუკო არ ყოფილა „პესიმისტი“. მას არც ფილოსოფოსის საქმედ მიაჩნდა სამყაროს გამოსწორების რეცეპტების შემუშავება, მაგრამ, განსაკუთრებით სიცოცხლის ბოლო წლებში, როდესაც ფუკო თავის დაუმთავრებელ პროექტზე - „სექსუალობის ისტორიაზე“ - მუშაობდა, მის ერთ-ერთ უმთავრეს თემად „სიცოცხლის ხელოვნება“ იქცა.
„სიცოცხლის ხელოვნება“ არის არა კოლექტიური ხსნის პროგრამა, არამედ ინდივიდუალური სტრატეგია, რომელიც ადამიანს საშუალებას აძლევს, საკუთარი ცხოვრება ნებისმიერ ვითარებაში ხელოვნების ნაწარმოებად აქციოს. ამ მიმართულებით ფუკოს მიერ დატოვებული ერთადერთი „მცნება“ იყო: „არ შეიყვარო ძალაუფლება!“. ხელოვნების ნაწარმოებად კი მან აქცია თავის პირადი ცხოვრება, რომელიც 60-70-იანი წლების დასავლურ საზოგადოებას რევოლუციურ მაგალითად მოევლინა. ფუკო ამბობდა, რომ თუ რომელიმე საგანი ან ნაგებობა ხელოვნების ნაწარმოებია, რატომ არ უნდა იყოს საკუთარი ცხოვრება ხელოვნება? საკუთარი ცხოვრებისადმი ამგვარ დამოკიდებულებაში ის ყველაზე დიდ განმათავისუფლებელ ძალას ხედავდა. მიიღე საკუთარი თავი ისეთად, როგორიც ხარ, მისდიე საკუთარ სურვილებს და არა ვიღაცების მიერ დაწესებულ ნორმებსა და სტერეოტიპებს! „სექსუალობის ისტორიაში“ ფუკო წერდა: „ჩვენ ვისჯით თავს იმიტომ, რომ ვიღაცამ სექსი დანაშაულად გამოაცხადა“.
ფუკო ერთ-ერთი პირველი თანამედროვე ფილოსოფოსი იყო, ვინც საკუთარ ჰომოსექსუალობას არ მალავდა და სექსუალობის ამ ფორმას დამკვიდრებული ნორმატიული წარმოდგენების სრულიად ალტერნატიულ სახეობად განიხილავდა. ფუკოს თქმით, ჰომოსექსუალობაში მიმზიდველი და მომხიბვლელი არის არა თავად სექსუალური აქტი, არამედ ურთიერთობათა ის ფორმები, რომლებიც ბოლომდე არანაირ ინსტიტუციონალიზაციას არ ექვემდებარება. ჰომოსექსუალობის მიმართ ტრადიციულმა არატოლერანტულმა დამოკიდებულებამ განაპირობა მისი განსაკუთრებული გამომხატველობითი ენა და სიმბოლიკა, რომელიც სრულიად ყოფით ბანალურობასაც კი ხელოვნებას ამსგავსებს. სიტყვათა ორაზროვნება და თამაში, თეატრალურობა და შავი იუმორი, ყველაფერი, რაც ერთსქესიანი ურთიერთობებისათვისაა დამახასიათებელი, ამავე დროს, სუბვერსიულ, რევოლუციურ პოტენციალს შეიცავს და თავისი არსით იმ მექანიზმების წინააღმდეგაა მიმართული, რომლებითაც ძალაუფლება ადამიანებზე და მათ სხეულებზე ძალადობს.
ყველაზე უჩვეულო ფუკოს ცხოვრებაში ალბათ მაინც ის იყო, რომ მან ევროპელი ინტელექტუალისა და უნივერსიტეტის პროფესორის სტერეოტიპების დანგრევა შეძლო. უკვე საერთაშორისო აღიარების მქონე ფოლოსოფოსი საკუთარ სტუდენტებთან თანაბარ და თითქმის ფამილარულ ურთიერთობებს ამყარებდა, მათთან ერთად დადიოდა ღამის კლუბებსა თუ დისკოთეკებზე, მათთან ერთად სვამდა და იღებდა ნარკოტიკებს, მონაწილეობდა დემონსტრაციებში და იდგა ბარიკადებზე. შიდსით დაავადებულმა ფუკომ სიკვდილიც სიცოცხლის, როგორც ხელოვნების ნაწარმოების, ბოლო შტრიხად მიიღო.
მიშელ ფუკო 1926 წლის 15 ოქტომბერს დაიბადა. წელს მას 85 წელი შეუსრულდებოდა.
