ერთი წლის წინ ლიტერატურის ინსტიტუტში დიდი საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია გაიმართა, სახელწოდებით “ტოტალიტარიზმი და ლიტერატურული დისკურსი – XX საუკუნის გამოცდილება”. წელს კონფერენციის მასალებს ინსტიტუტმა სქელტანიან, დიდი ფორმატის კრებულში მოუყარა თავი, რითაც, ალბათ, ძალზე მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადაიდგა ტოტალიტარული მემკვიდრეობის გააზრების საქმეში. 20 წლის მანძილზე მე ვერ ვიხსენებ ამაზე უფრო მნიშვნელოვან პროექტს, რომელიც საბჭოთა პერიოდის ლიტერატურის წაკითხვას ისახავდა მიზნად.
კონფერენციის ორგანიზატორის, ლიტერატურის ინტიტუტის დირექტორის, ირმა რატიანის აზრით, სწორედ ახლაა დრო იმისთვის, რომ უკან გავიხედოთ და უკეთ გავიგოთ წარსული:
“ვინაიდან საბჭოთა ეპოქის დასასრულიდან გავიდა 20 წელი, ხოლო ლიტერატურული პროცესების თავიდან შეფასებას აუცილებლად სჭირდება დრო, ჩვენ ჩავთვალეთ, რომ ეს დრო საკმარისია იმისთვის, რომ უკან გავიხედოთ”.
ყველაზე დიდი ადგილი კონფერენციაზეც და კრებულშიც ტოტალიტარიზმის ეპოქის მითებს, სტერეოტიპებსა და კულტურულ პარადიგმებს დაეთმო, ასევე საინტერესო რუბრიკები იყო: ტოტალიტარიზმი და ალტერნატიული აზროვნების მოდელები, ტექსტის ინტერპრეტაცია რეჟიმის პირობებში, ტოტალიტარიზმის ეპოქის ლიტერატურული ჟანრები, ტოტალიტარული ტექსტის ფორმირება და რღვევა, ლიდერის კონცეპტი, ცენტრი და ემიგრაცია... სპეციალური მრგვალი მაგიდა მიეძღვნა ყვარყვარეს თემას.
მართალია, კონფერენცია მთლიანად XX საუკუნის გამოცდილებას მიეძღვნა, მაგრამ განსაკუთრებული ყურადღება, ცხადია, საბჭოთა ტოტალიტარიზმის პერიოდს მიექცა :
“მოგეხსენებათ, ეს ეპოქა საკმაოდ იდეოლოგიზებული იყო და იდეოლოგიზაციის პროცესი თუკი რაიმეზე ახდენს დიდ ზეგავლენას, ეს არის კულტურა, ლიტერატურა, ხელოვნება... ძალიან საინტერესო პროცესია, იმიტომ რომ, ერთი მხრივ, ლიტერატურა, როგორც რეფლექსია ამ რეალობის შესახებ, ექცევა ამგვარ იდეოლოგიურ მარყუჟებში და, მეორე მხრივ, თვითონ ლიტერატურული ტექსტების ინტერპრეტაციაც ექცევა იმავე მძიმე ვითარებაში. ეს ორმხრივი პროცესია, რომელიც საკმაოდ სავალალო შედეგებამდე მიდის. ლიტერატურული თვალსაზრისით სავალალო შედეგად შეიძლება შეფასდეს საკმაოდ დიდი რაოდენობით ე.წ. ლიტერატურული მაკულატურის შექმნა, ხოლო ლიტერატურათმცოდნეობის თვალსაზრისით, ასეთია არასწორი ინტერპრეტაცია, რომელიც რაღაც ზეწოლის ქვეშ ხორციელდება”.
კონფერენციის თემატიკა საბჭოთა დიქტატურის ყველა პერიოდს მოიცავდა და გულისხმობდა ოქტომბრის რევოლუციიდან მოყოლებული ე.წ. “პერესტროიკამდე” შექმნილ ნაწარმოებებს. გარდა წმინდა ლიტერატურათმცოდნეობითი პრობლემებისა, მიმოხილული იყო ლიტერატურის სოციოლოგიის ან ამა თუ იმ ავტორის ბიოგრაფიის საკითხები. ირმა რატიანის აზრით, ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სწორედ მსხვერპლის ცნებაა ტოტალიტარულ რეჟიმებზე საუბრისას, რომელსაც ერთი გამოკვეთილი სახე არ გააჩნია და სხვადასხვა პერიოდში სხვადასხვაგვარად გვევლინება:
“ეს არ არის ეპოქა, რომელსაც ერთი სახე აქვს, ეს არის ეპოქა, რომელიც გადის ფაზებს, ანუ პირველი, ეს არის ერთგვარი შოკური ფაზა, დავუშვათ, პირველი 15-20 წელი, როდესაც საზოგადოება შოკში იყო იმისგან, რაც ხდებოდა და კიდევ დიდხანს ვერ გაიგო რაში იყო საქმე. შემდეგ უკვე იწყება იძულებითი ადაპტაციის პროცესი, დევიზით, არ დაემორჩილები და განადგურდები. შემდეგ - სამამულო ომი, რომელიც პედალირებას აკეთებს პატრიოტულ და საერთო ტკივილის თემაზე და ეს ე.წ. სხვაგვარად მოაზროვნეები იძულებულნი არიან გაჩუმდნენ, იმიტომ, რომ რეალურად სამშობლოს მოღალატეებად შეიძლება გამოცხადდნენ. ძალიან ბევრმა მწერალმა დაიწყო ამ პატრიოტულ რიტორიკაზე მუშაობა, რაც ბევრისთვის თვითმკვლელობით და სხვა სავალალო შედეგებით დასრულდა. ეს იყო მთელი დრამა. შემდეგ იყო ლიბერალიზაცია, როცა ამერიკული მარლბოროები, ჯინსები და ა.შ. გამოჩნდა. მერე, 70-იან წლებში, ისევ დაიხურა ყველაფერი... სხვათა შორის, 70-იანი წლები იმიტომ არის პირადად ჩემთვის ძალიან საინტერესო, რომ ამ პერიოდის საბჭოთა ხელისუფლების მომხრე ხელოვანები ძალიან აღარ გვანან პროლეტლიტერატურის იმ გულუბრყვილო ლირიკას, რომელიც 30-იან წლებში იყო. ისინი უკვე ძალიან დახვეწილი აპოლოგეტები არიან, რომლებიც ხანდახან ორ სკამზე სხედან, სარგებელსაც მეტს იღებენ და, მე მიმაჩნია, რომ, მართალია, ჩვენ კი ვამბობთ, რომ ეს ყველაფერი 80-იანი წლების ბოლოს დასრულდა, მაგრამ მიმაჩნია, რომ ამის დასასრული დაიწყო 1978 წლის 14 აპრილს”.
ირმა რატიანი ამ პერიოდის ლიტერატურის ისტორიის გადაწერაზეც საუბრობს:
“რეალურად, ჩვენ თუკი უნდა გადავწეროთ ეს ეპოქა და საქმეს ისეთი პირი უჩანს, რომ უნდა გადავწეროთ, უბრალოდ იმიტომ, რომ სწორად არ არის დაწერილი, უპირველეს ყოვლისა, უნდა შევაფასოთ იგი. მე საერთოდ მომხრე ვარ პროფესიული შეფასების და არა ზედაპირულის ან დილეტანტურის. პროფესიული შეფასება ნიშნავს არგუმენტირებულ შეფასებას და როცა არგუმენტები არსებობს, და მთელი ეს კრებულიც, ჩემი აზრით, სწორედ ამ არგუმენტების სისტემას წარმოადგენს. ანუ ასეთი არგუმენტების არსებობის პირობებში უფრო ადვილია გადაკითხვის პროცესიც და ძალიან ბევრ შეკითხვაზე პასუხის გაცემა, რომელიც ჩვენ გვაწუხებს”.
ცხადია, ასეთი გადაწერა თავისუფალი უნდა იყოს თანამედროვე იდეოლოგიური მარწუხებისგანაც და უკეთესი იქნება, თუკი ამ გადაწერით, უფრო სწორად კი, წაკითხვებით (მე ეს ტერმინი მირჩევნია) მრავალი თვალი უნდა იყოს დაკავებული - ერთმანეთისგან აბსოლუტურად განსხვავებული ადამიანები. ეს წაკითხვები პრინციპულად პლურალისტული უნდა იყოს. ტექსტს არ უნდა აფასებდნენ სახელმწიფო მოხელეები, რომლებიც ხშირად მხოლოდ ტოტალიტარიზმის სიმბოლოების გაქრობაში ხედავენ გამოსავალს, არამედ მკვლევრები, რომლებიც ყველაფერ ამის საფუძვლებთან მუშაობენ.
ქართველი მეცნიერების გარდა, კონფერენციას ესწრებოდნენ ლიტველი, რუსი, აზერბაიჯანელი, ბულგარელი, ლატვიელი, უკრაინელი, ყაზახი, გერმანელი, მალაიზიელი, უნგრელი, ინდოელი, სლოვენი, ყირგიზი, რუმინელი, ამერიკელი და სომეხი მეცნიერები. კონფერენციას გამოხმაურებაც ჰქონდა, იმდენად, რომ მან გარკვეული ბიძგი მისცა ცოტა ხნის წინ ისრაელში გამართულ ერთ დიდ კონფერენციასაც:
“აღმოჩნდა, რომ ძალიან საჭირო რაღაც მოხდა, რადგან, როგორც კი ეს კონფერენცია დასრულდა, მე დამირეკეს ისრაელიდან, არილის უნივერსიტეტიდან და მითხრეს, რომ ისრაელში გადაწყვიტეს ამ თემის გაგრძელება. ცხადია, არ შეიძლებოდა ზუსტად იგივე პრობლემატიკა ყოფილიყო. შესაბამისად, მათ გააკეთეს კონფერენცია ასეთი სახელით: “ტოტალიტარიზმი – ხელოვანი – დიქტატორი – ფატალური მიზიდულობა”. ძალიან საინტერესო იყო, ანუ აქ საუბარი იყო ხელოვანისა და დიქტატორის ურთიერთობაზე... მე ვიყავი ამ კონფერენციაზე და ჩემს გარდა ჩვენი კონფერენციის რამდენიმე სხვა მონაწილეც იყო ისრაელში. ამ თემამ იქ უფრო ფართო კულტუროლოგიური ხასიათი მიიღო, რადგან იქ სოციოლოგებიც ჩაერთნენ, პოლიტოლოგებიც, ჩვენთან კი წმინდა ლიტერატურული ფორუმი იყო. იქ უფრო ინტერდისციპლინური ხასიათი მისცეს კონფერენციას და ძალიანაც კარგი, იმიტომ, რომ არეალი გაფართოვდა”.
არეალის გაფართოებას რაც შეეხება, ეს კონფერენცია არა მხოლოდ წარსულის გააზრებისკენ გადადგმული ერთ-ერთი ნაბიჯი იყო, არამედ მან ქართული ჰუმანიტარული მეცნიერებებისთვისაც გააფართოვა წრე. მარტო ის ფაქტი რად ღირს, რომ 2012 წელს კემბრიჯის უნივერსიტეტის გამომცემლობა ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის მიერ გამოცემულ კრებულს “ტოტალიტარიზმი და ლიტერატურული დისკურსი – XX საუკუნის გამოცდილება” ინგლისურ ენაზე დაბეჭდავს.
კონფერენციის ორგანიზატორის, ლიტერატურის ინტიტუტის დირექტორის, ირმა რატიანის აზრით, სწორედ ახლაა დრო იმისთვის, რომ უკან გავიხედოთ და უკეთ გავიგოთ წარსული:
“ვინაიდან საბჭოთა ეპოქის დასასრულიდან გავიდა 20 წელი, ხოლო ლიტერატურული პროცესების თავიდან შეფასებას აუცილებლად სჭირდება დრო, ჩვენ ჩავთვალეთ, რომ ეს დრო საკმარისია იმისთვის, რომ უკან გავიხედოთ”.
ყველაზე დიდი ადგილი კონფერენციაზეც და კრებულშიც ტოტალიტარიზმის ეპოქის მითებს, სტერეოტიპებსა და კულტურულ პარადიგმებს დაეთმო, ასევე საინტერესო რუბრიკები იყო: ტოტალიტარიზმი და ალტერნატიული აზროვნების მოდელები, ტექსტის ინტერპრეტაცია რეჟიმის პირობებში, ტოტალიტარიზმის ეპოქის ლიტერატურული ჟანრები, ტოტალიტარული ტექსტის ფორმირება და რღვევა, ლიდერის კონცეპტი, ცენტრი და ემიგრაცია... სპეციალური მრგვალი მაგიდა მიეძღვნა ყვარყვარეს თემას.
მართალია, კონფერენცია მთლიანად XX საუკუნის გამოცდილებას მიეძღვნა, მაგრამ განსაკუთრებული ყურადღება, ცხადია, საბჭოთა ტოტალიტარიზმის პერიოდს მიექცა :
“მოგეხსენებათ, ეს ეპოქა საკმაოდ იდეოლოგიზებული იყო და იდეოლოგიზაციის პროცესი თუკი რაიმეზე ახდენს დიდ ზეგავლენას, ეს არის კულტურა, ლიტერატურა, ხელოვნება... ძალიან საინტერესო პროცესია, იმიტომ რომ, ერთი მხრივ, ლიტერატურა, როგორც რეფლექსია ამ რეალობის შესახებ, ექცევა ამგვარ იდეოლოგიურ მარყუჟებში და, მეორე მხრივ, თვითონ ლიტერატურული ტექსტების ინტერპრეტაციაც ექცევა იმავე მძიმე ვითარებაში. ეს ორმხრივი პროცესია, რომელიც საკმაოდ სავალალო შედეგებამდე მიდის. ლიტერატურული თვალსაზრისით სავალალო შედეგად შეიძლება შეფასდეს საკმაოდ დიდი რაოდენობით ე.წ. ლიტერატურული მაკულატურის შექმნა, ხოლო ლიტერატურათმცოდნეობის თვალსაზრისით, ასეთია არასწორი ინტერპრეტაცია, რომელიც რაღაც ზეწოლის ქვეშ ხორციელდება”.
კონფერენციის თემატიკა საბჭოთა დიქტატურის ყველა პერიოდს მოიცავდა და გულისხმობდა ოქტომბრის რევოლუციიდან მოყოლებული ე.წ. “პერესტროიკამდე” შექმნილ ნაწარმოებებს. გარდა წმინდა ლიტერატურათმცოდნეობითი პრობლემებისა, მიმოხილული იყო ლიტერატურის სოციოლოგიის ან ამა თუ იმ ავტორის ბიოგრაფიის საკითხები. ირმა რატიანის აზრით, ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სწორედ მსხვერპლის ცნებაა ტოტალიტარულ რეჟიმებზე საუბრისას, რომელსაც ერთი გამოკვეთილი სახე არ გააჩნია და სხვადასხვა პერიოდში სხვადასხვაგვარად გვევლინება:
“ეს არ არის ეპოქა, რომელსაც ერთი სახე აქვს, ეს არის ეპოქა, რომელიც გადის ფაზებს, ანუ პირველი, ეს არის ერთგვარი შოკური ფაზა, დავუშვათ, პირველი 15-20 წელი, როდესაც საზოგადოება შოკში იყო იმისგან, რაც ხდებოდა და კიდევ დიდხანს ვერ გაიგო რაში იყო საქმე. შემდეგ უკვე იწყება იძულებითი ადაპტაციის პროცესი, დევიზით, არ დაემორჩილები და განადგურდები. შემდეგ - სამამულო ომი, რომელიც პედალირებას აკეთებს პატრიოტულ და საერთო ტკივილის თემაზე და ეს ე.წ. სხვაგვარად მოაზროვნეები იძულებულნი არიან გაჩუმდნენ, იმიტომ, რომ რეალურად სამშობლოს მოღალატეებად შეიძლება გამოცხადდნენ. ძალიან ბევრმა მწერალმა დაიწყო ამ პატრიოტულ რიტორიკაზე მუშაობა, რაც ბევრისთვის თვითმკვლელობით და სხვა სავალალო შედეგებით დასრულდა. ეს იყო მთელი დრამა. შემდეგ იყო ლიბერალიზაცია, როცა ამერიკული მარლბოროები, ჯინსები და ა.შ. გამოჩნდა. მერე, 70-იან წლებში, ისევ დაიხურა ყველაფერი... სხვათა შორის, 70-იანი წლები იმიტომ არის პირადად ჩემთვის ძალიან საინტერესო, რომ ამ პერიოდის საბჭოთა ხელისუფლების მომხრე ხელოვანები ძალიან აღარ გვანან პროლეტლიტერატურის იმ გულუბრყვილო ლირიკას, რომელიც 30-იან წლებში იყო. ისინი უკვე ძალიან დახვეწილი აპოლოგეტები არიან, რომლებიც ხანდახან ორ სკამზე სხედან, სარგებელსაც მეტს იღებენ და, მე მიმაჩნია, რომ, მართალია, ჩვენ კი ვამბობთ, რომ ეს ყველაფერი 80-იანი წლების ბოლოს დასრულდა, მაგრამ მიმაჩნია, რომ ამის დასასრული დაიწყო 1978 წლის 14 აპრილს”.
ირმა რატიანი ამ პერიოდის ლიტერატურის ისტორიის გადაწერაზეც საუბრობს:
“რეალურად, ჩვენ თუკი უნდა გადავწეროთ ეს ეპოქა და საქმეს ისეთი პირი უჩანს, რომ უნდა გადავწეროთ, უბრალოდ იმიტომ, რომ სწორად არ არის დაწერილი, უპირველეს ყოვლისა, უნდა შევაფასოთ იგი. მე საერთოდ მომხრე ვარ პროფესიული შეფასების და არა ზედაპირულის ან დილეტანტურის. პროფესიული შეფასება ნიშნავს არგუმენტირებულ შეფასებას და როცა არგუმენტები არსებობს, და მთელი ეს კრებულიც, ჩემი აზრით, სწორედ ამ არგუმენტების სისტემას წარმოადგენს. ანუ ასეთი არგუმენტების არსებობის პირობებში უფრო ადვილია გადაკითხვის პროცესიც და ძალიან ბევრ შეკითხვაზე პასუხის გაცემა, რომელიც ჩვენ გვაწუხებს”.
ცხადია, ასეთი გადაწერა თავისუფალი უნდა იყოს თანამედროვე იდეოლოგიური მარწუხებისგანაც და უკეთესი იქნება, თუკი ამ გადაწერით, უფრო სწორად კი, წაკითხვებით (მე ეს ტერმინი მირჩევნია) მრავალი თვალი უნდა იყოს დაკავებული - ერთმანეთისგან აბსოლუტურად განსხვავებული ადამიანები. ეს წაკითხვები პრინციპულად პლურალისტული უნდა იყოს. ტექსტს არ უნდა აფასებდნენ სახელმწიფო მოხელეები, რომლებიც ხშირად მხოლოდ ტოტალიტარიზმის სიმბოლოების გაქრობაში ხედავენ გამოსავალს, არამედ მკვლევრები, რომლებიც ყველაფერ ამის საფუძვლებთან მუშაობენ.
ქართველი მეცნიერების გარდა, კონფერენციას ესწრებოდნენ ლიტველი, რუსი, აზერბაიჯანელი, ბულგარელი, ლატვიელი, უკრაინელი, ყაზახი, გერმანელი, მალაიზიელი, უნგრელი, ინდოელი, სლოვენი, ყირგიზი, რუმინელი, ამერიკელი და სომეხი მეცნიერები. კონფერენციას გამოხმაურებაც ჰქონდა, იმდენად, რომ მან გარკვეული ბიძგი მისცა ცოტა ხნის წინ ისრაელში გამართულ ერთ დიდ კონფერენციასაც:
“აღმოჩნდა, რომ ძალიან საჭირო რაღაც მოხდა, რადგან, როგორც კი ეს კონფერენცია დასრულდა, მე დამირეკეს ისრაელიდან, არილის უნივერსიტეტიდან და მითხრეს, რომ ისრაელში გადაწყვიტეს ამ თემის გაგრძელება. ცხადია, არ შეიძლებოდა ზუსტად იგივე პრობლემატიკა ყოფილიყო. შესაბამისად, მათ გააკეთეს კონფერენცია ასეთი სახელით: “ტოტალიტარიზმი – ხელოვანი – დიქტატორი – ფატალური მიზიდულობა”. ძალიან საინტერესო იყო, ანუ აქ საუბარი იყო ხელოვანისა და დიქტატორის ურთიერთობაზე... მე ვიყავი ამ კონფერენციაზე და ჩემს გარდა ჩვენი კონფერენციის რამდენიმე სხვა მონაწილეც იყო ისრაელში. ამ თემამ იქ უფრო ფართო კულტუროლოგიური ხასიათი მიიღო, რადგან იქ სოციოლოგებიც ჩაერთნენ, პოლიტოლოგებიც, ჩვენთან კი წმინდა ლიტერატურული ფორუმი იყო. იქ უფრო ინტერდისციპლინური ხასიათი მისცეს კონფერენციას და ძალიანაც კარგი, იმიტომ, რომ არეალი გაფართოვდა”.
არეალის გაფართოებას რაც შეეხება, ეს კონფერენცია არა მხოლოდ წარსულის გააზრებისკენ გადადგმული ერთ-ერთი ნაბიჯი იყო, არამედ მან ქართული ჰუმანიტარული მეცნიერებებისთვისაც გააფართოვა წრე. მარტო ის ფაქტი რად ღირს, რომ 2012 წელს კემბრიჯის უნივერსიტეტის გამომცემლობა ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის მიერ გამოცემულ კრებულს “ტოტალიტარიზმი და ლიტერატურული დისკურსი – XX საუკუნის გამოცდილება” ინგლისურ ენაზე დაბეჭდავს.
