1 სექტემბერი მოქანდაკის, გრაფიკოსის, თეატრისა და კინოს მხატვრის თამარ აბაკელიას დაბადების დღეა. საუბარია, სტალინური სოციალიზმის მომღერალსა და, ზოგაგად, სოცრეალიზმის თვალსაჩინო წარმომადგენელზე, შემოქმედზე, რომელმაც თავისი ნიჭითა და ენერგიით სახვითი ხელოვნების ლამის ყველა დარგი მოიცვა, რომელიც ბოლომდე ერთგულად ემსახურა საბჭოთა ნომენკლატურას და კომპარტიის ბელადებს, თუმცა ემსახურა ხელოვნებასაც.
მარქსიზმ-ლენინიზმის („იმელ“) ისტორიული შენობის ფრიზი ჰორელიეფებით; მხატვრული ფილმების გიორგი სააკაძისა და დავით გურამიშვილის მოქმედ პირთა კოსტიუმები და სახეები; ვეფხისტყაოსნის, სომხური ეპოსის, ვაჟა-ფშაველას ნაწარმოებთა ილუსტრაციები; ლესია უკრაინკას ძეგლი სურამში და ეროვნული თუ საბჭოთა თემატიკის სხვა არაერთი ქანდაკება; ასობით გრაფიკული თუ ფერწერული ნამუშევარი - ასეთია თამარ აბაკელიას მრავალრიცხოვანი შემოქმედებით მემკვიდრეობა, ქალისა, რომელიც ქართველი საბჭოთა მოქანდაკეების პირველ ათეულს მიეკუთვნება და, რომლის გარეშეც ქართული ქანდაკების ისტორიისა და განვითარების სრული სურათის წარმოდგენა შეუძლებელია.
იაკობ ნიკოლაძე და „იმელ“-ის შენობა
თამარ აბაკელიას გარდა ქართველი მოქანდაკეების პირველ ათეულში ასევე შედიან ვალენტინ თოფურიძე, სილოვან კაკაბაძე, რუბენ თავაძე, ელენე მაჩაბელი, კონსტანტინე მერაბიშვილი, შოთა მიქატაძე, ივანი პატარიძე, გიორგი სესიაშვილი, ნინო წერეთელი, ვახტანგ კოტეტიშვილი - მომავალი სახელოვანი მოქანდაკეები, რომლებიც 1922 წლის 15 მაისს გახსნილ თბილისის სამხატვრო აკადემიაში ქანდაკების ფაკულტეტზე, იაკობ ნიკოლაძის განყოფილებაში ჩაირიცხნენ. თამარ აბაკელიაც იაკობ ნიკოლაძის საყვარელი სტუდენტი იყო და, ნიშანდობლივია, რომ სწორედ მასწავლებელმა და მოსწავლემ გააფორმეს მარქსიზმ-ლენინიზმის ინსტიტუტის შენობის ფასადი, რომელიც ვანდალურად დააზიანეს გასული საუკუნის 90-იან წლებში.
„იმელის ფასადისთვის გაკეთებული ხუთი ჰორელიეფი, განკუთვნილი ფრიზისთვის: „ბათუმის დემონსტრაცია 1902 წლის ამხანაგ სტალინის ხელმძღვანელობით“, პარტიზანების შეხვედრა წითელარმიელებთან“, „საქართველოს სასოფლო მეურნეობა“, „ინდუსტრია საქართველოში“, „ბედნიერი ცხოვრება“ - მხატვრულად ძლიერი, მრავალფეროვანი ნაწარმოებია. არქიტექტურული თვალსაზრისით, ეს ჰორელიეფები (ფრიზი) საუცხოოდ არიან შეხამებული შენობის საერთო პროპორციასთან და წარმოადგენენ ფასადის განუყოფელ, ორგანულ ნაწილს“, - აღფრთოვანებული წერდა 1944 წელს გამოსული გაზეთი „ლიტერატურა და ხელოვნება“.
„ეს უბრალო მორთულობა კი არაა: ისინი ჰარომნიულად გამომდინარეობენ თვით არქიტექტურული სახიდან, ექვემდებარებიან მას. არქიტექტურა, ქანდაკება და ფერწერა აქ მჭიდრო ურთიერთკავშირშია, ისინი ხვეწენ მხატვრულ სახეს, გარკვეულ დროს თამაშობენ შენობის შინაარსის გახსნაში. მთავარი ფასადის სკულპტურული ჰორელიეფი, რომელიც ცნობილ ხელოვანთა - იაკოლბ ნიკოლაძისა და თამარ აბაკელიას ხელმძღვანელობითაა შესრულებული ნიჭიერი მოქალაქეების მიერ, საბჭოთა ხელისუფლების განმტკიცებისათვის ბრძოლის გზას და საქართველოში სოციალისტური მშენებლობის სურათებს გამოხატავს“. (“საბჭოთა ხელოვნება“, 1958 წ. N6)
საბჭოთა ხელოვნებათმცოდნის, გულნარა ჯაფარიძის შეფასებით, თამარ აბაკელიამ წარმოუდგენლად დიდი ამაგი დასდო ქართული რელიეფური ქანდაკების განვითარებას.
„შენობის ფასადებს საქართველოში ძველთაგან ამკობდნენ რელიეფური ქანდაკებებით. თამარ აბაკელიას, იაკობ ნიკოლაძის მხარდამხარ, წილად ხვდა ეს საუკუნეობრივი ტრადიცია საბჭოთა პერიოდში აეღორძინებინა“, - ვკითხულობთ 1963 წლის ჟურნალ „დროშის“ ოქტომბრის ნომერში.
ხელოვნებათმცოდნე დავით ანდრიაძეც მიიჩნევს, რომ „იმელ“-ის ხუთნაწილიანი ფრიზი ქართული ქანდაკების კლასიკურ ფონდშია შეტანილი.
„ეს იყო ქანდაკებისა და შენობის მკაცრი არქიტექტურული ფასადის შერწყმის პირველი ცდა ჩვენში. შენობის სხეულს თავისი მშრალი ლინეარულობით ორგანულად უნდა მიეღო სახვითი პლასტიკის მოტივი. ეს ფრიზი მოქანდაკემ გადაწყვიტა, როგორც წაგრძელებული სწორკუთხედების რიტმული სვლა... მოგვცა ერთიანი აზრობრივი ფაბულის გაბმული თხრობა. მან უარი თქვა დეკორის მოტივებსა და გადაჭარბებულ რელიეფურობაზე“ („საბჭოთა ხელოვნება“, 1986_N12)
1990 წელს, ეროვნული მოძრაობის აქტივისტებმა შენობის მთავარ ფასადს ჩამოამტვრიეს იაკობ ნიკოლაძის ბარელიეფები. საბჭოთა სიმბოლიკის ნგრევას არასრულად, თუმცა გადაურჩა თამარ აბაკელიას ჰორელიეფი შენობის ფრიზზე.
ქართველი ვერა მუხინა?
თამარ აბაკელია, როგორც მოქანდაკე, გრაფიკოსი, თეატრისა და კინოს მხატვარი, „გატაცებითა და კანონზომიერი თანმიმდევრობით მიმართავდა გრაფიკულ-ფერწერულ დაზგურ ფურცლებსა და ილუსტრაციებს, თეატრალურ-დეკორატიულ ესკიზებს“, თუმცა თამარ აბაკელია მოწოდებით მაინც მოქანდაკე იყო, რაც თვალშისაცემ კვალს ამჩნევდა მის მრავალფეროვან შემოქმედებას.
პოეტ პაველ ანტოკოლსკის ლექსის („თამარ აბაკელიას ხსოვნას“) ადრესატიც, უპირველეს ყოვლისა, მოქანდაკე თამარ აბაკელიაა:
ქართველ მხატვარ ქალს მე ვკითხე, როცა
მისი მშვენების გავხდი მხილველი:
ამდენი ძალა რა ძალამ მოგცა,
ამდენი ხელი გასაკვირველი?
რიჟრაჟის ფერი რომ გამოსტაცე,
ძვირფას ქვათაგან იყო რომელი?
მრავალფეროვანია თამარ აბაკელიას ქანდაკებაც - ნაწილი კამერული, ნაწილი მრავალფიგურიანი, ნაწილი კი მონუმენტურია. ასეთებია: „ლესია უკრაინკას პორტრეტი“, „დაჭრილი მეომარი“, „კოლმეურნის ოჯახი“, „შურს ვიძიებთ“... ამ უკანასკნელისა და მისი ავტორის შესახებ უკრაინელი პოეტი მიკოლა ბაჟანი წერდა:
„ომის წლებში თამარ აბაკელიამ შექმნა ქანდაკება, რომელიც საბჭოთა ხელოვნების ისტორიაში შევიდა როგორც მძლავრი პატრიოტული აღტყინების, ფაშისტ ჯალათთა მიმართ სიძულვილის გრძნობით აღსავსე ერთ-ერთი ნაწარმოებთაგანი. მკაცრი, ამაყი ქალის ფიგურა, მთელი ტანით აღმართულა და შორეთში, საუკუნეებში მიაქვს მკვდარი ბავშვის სხეული. მიაქვს გამომწვევად და ძლევამოსილად, მტერზე შურისძიებისა და გამარჯვების სურვილით ანთებულს. ქანდაკებას თამარმა უწოდა „შურს ვიძიებთ!“ ...მოქანდაკეობა ხელოვნების ერთ-ერთი ყველაზე მძიმე სფეროა. ბევრი რამეა დამოკიდებული მასალის სიმტკიცის დაძლევაზე, უბრალო ფიზიკურ დონეზე, მაგრამ თამარ აბაკელიამ, ისევე როგორც ვერა მუხინამ და სხვა მოქანდაკე ქალებმა, გააბათილა ეს მცდარი შეხედულება“.
მიკოლა ბაჟანისთვის, როგორც უკრაინელი პოეტისთვის, მეტად ძვირფასი იყო თამარ აბაკელიას უკანასკნელი ნამუშევარი, ლესია უკრაინკას ძეგლი სურამში, რომელიც 1952 წლის მაისში, მოქანდაკის გარდაცვალებამდე ერთი წლით ადრე აღიმართა.
როგორც მოქანდაკის მეგობარი, მწერალი ოლგა რომანჩენკო იხსენებს 1972 წელს დაწერილ მოგონების ფურცელში, ლესია უკრაინკაზე მუშაობისას თამარ აბაკელია ცხოვრების უკანასკნელ დღეებს ითვლიდა და ეს ყველაზე კარგად თვითონ მოქანდაკემ იცოდა. მწერალი იხსენებს მეგობრის მონათხრობს, თუ როგორ დაუსვეს მოსკოვში ტვინის სიმსივნის დიაგნოზი, როგორ თქვა უარი მოსკოვში მკურნალობაზე იმის გამო, რომ თითქოს მხოლოდ თბილისელ ექიმებს ენდობოდა, სინამდვილეში კი საკონკურსო ქანდაკებაზე მუშაობის დასრულება უნდა მოესწრო.
„კი, მინდოდა, რაც შეიძლება ჩქარა ჩავმჯდარიყავი თვითმფრინავში და, მორჩა და გათავდა. სხვანაირად არ შემეძლო. მე ხომ ლესია უკრაინკას საკონკურსო ქანდაკებაზე ვმუშაობდი. სწორედ ამ ერთ წელიწადში დავამთავრე, როცა საავადმყოფოში უნდა ვწოლილიყავი. მე თუ განწირული ვარ - ძალიან კარგად ვიცი, რომ ეს ასეა - სწორედ ახლა მჭირდება დრო... დრო!“, - იხსენებს თამარ აბაკელიას მონათხრობს ოლგა რომანჩენკო და იქვე დასძენს: „რაოდენ დიდი სიყვარული უნდა ჰქონოდა, რომ ასე ვაჟკაცურად შეკონა ნერვები, სასოწარკვეთილებას არ მიეცა, არვის მოუხმო საშველად. უარი თქვა მკურნალობაზე, ყველაზე ახლოებსაც კი დაუმალა ავადმყოფობა. თვალი თვალში გასწორა სიკვდილს. ძალით გამოსტაცა მას ყოველი დღე, ყოველი საათი საყვარელი საქმისათვის... ლესია უკრანკას ძეგლი თამარ აბაკელიას ძეგლიც არის“.
კინოსა და წიგნებში
1954 წელს მხატვრის გარდაცვალების წლისთავზე მოწყობილმა პერსონალურმა გამოფენებმა თბილისში, სოხუმში, ბათუმში, ქუთაისსა და ერევანში გამოაჩინა თამარ აბაკელიას მემკვიდრეობის მასშტაბი.
„ამ გამოფენებმა წარმოაჩინა უდიდესი პროდუქტიულობა და ფართო დიაპაზონი შთაგონებული შემოქმედისა, რომლის დახვეწილი ხელოვნება ქართული საბჭოთა მხატვრული კულტურის უძვირფასესი შემადგენელი ნაწილია. თამარ აბაკელია ერთნაირად ძლიერია ქანდაკებაში, გრაფიკულ-ფერწერულ დაზგურ ფურცლებსა თუ თეატრალურ-დეკორაციულ ესკიზებში ან ილუსტრაციებში“, - წერდა მაშინდელი პრესა.
არანაკლებ მრავალფეროვანი იყო თამარ აბაკელიას თემატიკა და პერსონაჟები, რომელთა გამოსახვაზეც მხატვარი ერთნაირი შთაგონებით მუშაობდა იქნებოდნენ ესენი სოციალიზმის მშენებელი ადამიანები თუ ისტორიული და ლიტერატურული გმირები.
„მხატვრისათვის მთავარი გმირი ყოველთვის ადამიანია, ადამიანი ბუნებისა და გარემოს დამმორჩილებელი, მისი გარდამქმნელი და დამამშვენებელი. ამიტომ, ხელოვანი პეიზაჟს თავისთავად, ადამიანისგან დამოუკიდებლად ნაკლებად აღიქვამს, პეიზაჟი მისთვის დამხმარე ფონია, ნაწარმოების განწყობის ხაზგასასმელი. „ჩაის კრეფა“, „ბროწეულის კრეფა“, „ნარინჯის კრეფა“, „შემოდგომა იმერეთში“ - ააშკარავებენ თამარ აბაკელიას ცხოველ ინტერესს სოციალიზმის მშენებელი უბრალო ადამიანისადმი“ (გულნარა ჯაფარიძე).
თამარ აბაკელიას ერთ-ერთი ყველაზე კონიუნქტურული, სტალინურ-კომუნისტური ხატია „ბელადი დედასთან“, ნახატი, რომელშიც კომპოზიცია, ავტორისათვის დამახასიათებელი ხელწერის შესაბამისად, ბარელიეფურად არის წარმოდგენილი. მხატვარმა ნამუშევარში „ჩაატია“ როგორც დიდი მშობლიური სითბო (გადმოცემული დედის მიერ ბელადის ხელის ალერსში ორივე ხელით), ასევე НКВД-ს მრისხანე შეფი, ლავრენტი ბერია.
თამარ აბაკელიამ მნიშვნელოვანი კვალი დატოვა ქართული კლასიკური ლიტერატურის ილუსტრირების საქმეში. მისი გაფორმებულია ვეფხისტყაოსნის რუსული და უკრაინული გამოცემები, რუსულად თარგმნილი ვაჟა-ფშაველას პოემები, რომლებშიც ასევე გამოსჭვივის სოცრეალიზმის ეპოქის მონუმენტური სულისკვეთება.
„თამარ აბაკელიას ილუსტრაციებმა ჩემს თარგმანს შემატებს ის მკაცრი და ჰარმონიული ფერები, ის ამაღლებული და გმირული ხასიათი, ის ძველთაძველი ეროვნული ხატოვანება, რომლებიც იქცნენ პოემის საერთო ჰარმონიის მძლავრ კომპონენტად, გააძლიერეს მისი ქმედითობა, გახადეს თარგმანი უფრო სრულყოფილი და ეფექტური“, - წერდა რუსთაველის პოემის უკრაინულად მთარგმნელი პოეტი, მიკოლა ბაჟანი, რომლის თქმითაც, ასევე თამარ აბაკელიამ, როგორც მხატვრული ფილმის „დავით გურამიშვილის“ მხატვარმა, შექმნა ქართველი და უკრაინელი ხალხებისთვის ძვირფასი პოეტის, დამაჯერებელი მხატვრული სახე, რომელიც შემდგომში უკრაინელი მოქანდაკეების შთაგონების წყაროდ იქცა:
„კინოფილმში თამარის დახმარებით გამოსახული პოეტის ვაჟკაცური და ლამაზი სახე მერე სილუეტად გადავიდა მირგოროდში აღმოჩენილი პოეტის საფლავის სტელაზეც, რომელიც საბჭოთა უკრაინის მთავრობის დაკვეთით დაიდგა. აბაკელიას გავლენა დაეტყო უკრაინელი მოქანდაკეების მონუმენტურ ბიუსტსაც, რომელიც აღმართულია მირგოროდის მოედანზე, დავით გურამიშვილის მუზეუმის წინ“.
ასევე თამარ აბაკელიაა მიხეილ ჭიაურელის ფილმის, „არსენას“ მხატვარი და ჭიაურელისავე ჰეროიკული კინოეპოპეის, „გიორგი სააკაძის“ მოქმედ პირთა (სახეებისა და ტიპაჟების) ესკიზების შემქმნელი. თამარ აბაკელიას გაკეთებულია გიორგი სააკაძის სკულპტურული ქანდაკებაც, რომელიც ლესია უკრაინკას ძეგლთან ერთად, ერთ-ერთი საუკეთესოა მხატვრის შემოქმედებაში.
თამარ აბაკელია 1953 წლის 15 მაისს გარდაიცვალა ისე, რომ ვერ მოესწრო პიროვნების კულტის მხილებასა და ე.წ. „დათბობის პერიოდს" ("Оттепель"), შესაბამისად, როგორც ხელოვნებათმცოდნე დავით ანდრიაძემ შენიშნა, ვერ მოესწრო იმ დროს, „როცა თვისებრივად უნდა განეახლებინა თავისი მხატვრულ-სააზროვნო სამყარო, გადაეიარაღებინა საკუთარი შემოქმედებითი სახელოსნო, ფიზიკურად ვეღარ მიაღწია ქვეყნისა და საკუთარი ბიოგრაფიის იმ ეტაპს, როცა მოქალაქეობრივი თემატიკა გარდატყდებოდა პიროვნული ფსიქიკის პრიზმაში“.
თუმცა დავით ანდრიაძის თქმითვე, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მხატვარმა თავისი ნიჭი მხოლოდ დროებით იდეალებს და კონიუნქტურულ შაბლონებს შესწირა.
„აბაკელიას ბევრი ნამუშევარი დღესაც ეხმიანება ჩვენს გულისთქმას, გემოვნებას, განწყობილებებსა და მისწრაფებებს, დღესაც გამოდგება სულიერ საზრდოდ, რადგანაც მათში მძაფრად არის ნაგრძნობი და აღბეჭდილი საერთოდ ადამიანის მსოფლშეგრძნებისათვის ნიშანდობლივი მუდმივი, რომ არა ვთქვათ მარადიული ფასეულობანი“ (დ. ანდრიაძე, „სხ“, 1986 წ. N12).
თამარ აბაკელია 48 წლისა გარდაიცვალა. კიდევ უფრო ნაკლები, 42 წელი იცოცხლა მისმა და მწერალ კარლო კალაძის შვილმა, ასევე ნიჭიერმა მხატვარმა და მოქანდაკემ გულდა კალაძემ, რომელმაც 30-მდე წიგნის დასურათება და 20-მდე სკულპტურული კომპოზიციის შექმნა მოასწრო (მისი გაკეთებულია მონუმენტური რელიეფი სასტუმრო „ივერიისათვის“).
გულდა კალაძე დაკრძალულია დედის, თამარ აბაკელიას გვერდით დიდუბის პანთეონში.
