ახალი, 2006 წლის დადგომამდე ცოტა ხნით ადრე, 31 დეკემბერს, არგენტინის დედაქალაქის რესპუბლიკის მოედანზე, ღია ცის ქვეშ, ბუენოს-აირესის ფილარმონიული ორკესტრი, დანიელ ბარენბოიმის დირიჟორობით, ათი ათასზე მეტი მსმენელისთვის საათნახევრის განმავლობაში უკრავდა ტანგოს. იმ დღეს სრულიად არაჩვეულებრივი ატმოსფერო შექმნა არგენტინელი კომპოზიტორების ასტორ პიაცოლას, კარლოს გარდელის, ხულიო დე კაროს, ალბერტო ჯინასტერასა და ორასიო სალგანის ნაწარმოებთა ახალმა არანჟირებებმა Tango Sinfonicos-ად წოდებულ მუსიკალურ სპექტაკლში, რომელსაც განუმეორებელ ხიბლს სძენდა ტანგოს წამყვანი მოცეკვავეების მორა გოდოისა და ჟუნიორ სერვილიას, ბანდონეონის ვირტუოზ ლეოპოლდ ფედერიკოსა და მისი Orquesta Tipica-ს გამოსვლა. მაყურებლით გაჭედილი უზარმაზარი მოედანი სულგანაბული უგდებდა ყურს გამოჩენილი დირიჟორისა და დიდი სიმფონიური ორკესტრის მიერ შესრულებული ტანგოს ჰანგებს. მსმენელთა გაბრწყინებულ სახეებზე კაცი უჩვეულოდ დაძაბულ ყურადღებასაც ამოიკითხავდა. მსგავსი რამ სიმფონიური კონცერტის დროს არც კი მახსენდება. ეს მხოლოდ ეროვნული ჰიმნის შესრულებისას თუ ხდება. არადა, ჰიმნი, ისევე როგორც ეროვნული იდეა, გარკვეულ სიმბოლოს წარმოადგენს.
თავის დროზე მერაბ მამარდაშვილმა და ალექსანდრე პიატიგორსკიმ აღნიშნეს, რომ სიმბოლო საკუთრივ საგანია, რომელსაც, ამასთანავე, სხვა საგნების ნიშნებიც ახასიათებს. ამ თვალსაზრისით ორივე ფილოსოფოსი ხაზს უსვამდა თავის უთანხმოებას სიმბოლოს სემიოტიკაში მიღებულ განსაზღვრებასთან, რომელშიც საუბარი მხოლოდ მეორად ნიშნებზეა და არა თავად საგანზე. მამარდაშვილი-პიატიგორსკის თვალსაზრისის სამართლიანობის დასადასტურებლად საკმარისია აღინიშნოს, რომ დღემდე არ არსებობს თვით „ეროვნული იდეის“ ცნების მკაფიო განმარტება. ყველა შემოთავაზებული ვარიანტი მხოლოდ კიდევ უფრო აბნევს ადამიანს: ერთმანეთშია არეული მიზნები და საშუალებები, თვით სიტყვა „ეროვნულიც“ სხვადასხვა ინტერპრეტაციას შეიცავს (ეთნოსი - ეროვნება - ერი). არ გამოვრიცხავ, რომ შემოთავაზებულ კონტექსტში უფრო მართებული იქნებოდა საუბარი ეროვნულ თვითშეგნებაზე, თუმცა, ალბათ, არც ეს არის გამოსავალი მდგომარეობიდან.
ე.წ. „ეროვნული იდეა“, ზოგადად, ვერბალური ფორმითაა გამოხატული: ვთქვათ, საქართველოში ასეთია ილია ჭავჭავაძის მიერ წინა საუკუნის დასაწყისში შემოთავაზებული ფორმულა „ენა, მამული, სარწმუნოება“, ხოლო რუსეთში, მე-18 საუკუნიდან დაწყებული - „თვითმპყრობელობა, მართლმადიდებლობა, ეროვნულობა“. მიუხედავად იმისა, რომ ორივე ფორმულა შეიცავს სტრუქტურირებული რელიგიურობის მოქმედების სფეროს, რაიმე იდენტურობაზე საუბარი ზედმეტია. ასეა თუ ისე, გამოდის, რომ მიუხედავად მსოფლიოში მიმდინარე გლობალიზაციის პროცესისა (მოგვწონს ეს თუ არა), ვერც საქართველოსა და ვერც რუსეთში დიდი ხნის განმავლობაში ვერავინ შეძლო ამ სფეროში რაიმე ახლის შემოთავაზება. იბადება ბუნებრივი კითხვა: უმჯობესი ხომ არ იქნება, ეროვნული იდეა ჩამოყალიბდეს არა ვერბალური, არამედ რაიმე სხვა სახით – დავუშვათ, აუდიო ან ვიზუალური, ან სულაც აუდიო-ვიზუალური ფორმით? ამ მეამბოხური აზრის გასაგრძელებლად დავუბრუნდეთ ჩვენი თხრობის დასაწყისს – ბუენოს-აირესის მოედანზე გამართულ კონცერტს.
ტანგოს ფენომენის ასახსნელად საჭიროა, მივმართოთ მის სათავეებს. უკლებლივ ყველა ენციკლოპედიაში ნათქვამია, რომ პოპულარულმა არგენტინულმა ცეკვამ 1880 წლის შემდეგ დაიწყო განვითარება ბუენოს-აირესის გარეუბნებში მცხოვრები მუშათა კლასისა და იტალიელი და ესპანელი იმიგრანტების ღარიბ ფენებში. ერთი შეხედვით, ტანგო შეიძლება ორი სიტყვით დავახასიათოთ: ვნება და თავისუფლება. სინამდვილეში საქმე არც მთლად ასე მარტივად არის. თუ არგენტინელ მუშებსა და იტალიელსა თუ ესპანელ იმიგრანტებს გერმანელებსაც დავუმატებთ (ტანგოს მთავარი ინსტრუმენტი - ბანდონეონი - ხომ სწორედ გერმანიიდან იყო ჩამოტანილი), გამოდის, რომ თავისუფლების გარდა, ტანგო სხვადასხვა ერებისა და ხალხების მუშათა ერთობასაც განასახიერებს. ვინმეს შეიძლება ღიმილით გაახსენდეს ბოლშევიკების ცნობილი ლოზუნგი: „პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა, შეერთდით!“ ნუ ავჩქარდებით – ისტორიამ დამაჯერებლად დაგვიმტკიცა, რომ დღეს უკვე გახუნებულ ამ ლოზუნგში ჭეშმარიტი თავისუფლების ნატამალიც კი არ იმალებოდა, ტანგოში კი თავისუფლება და, კერძოდ, მისი გამოხატვა მთავარი ელემენტია.
პარტნიორის მოქმედების წყალობით (მის სქესს მნიშვნელობა არა აქვს), თავისუფლების ჩარჩოები მკაფიოდ არის განსაზღვრული, ის არ გადადის ანარქიაში და, იმავდროულად, სულაც არ კარგავს ვნების ელემენტს. ამ თვალსაზრისით ტანგოს გენდერულობაზეც შეიძლება ვისაუბროთ. ფრიად სიმპტომატურია, რომ რუსეთში ტანგოს უპირატესად ქალები ავითარებენ. ამავე დროს, ეს გახლავთ სოციალური ცეკვა, რომელიც დატვირთულია კულტურული შინაარსითა და სოციალური და ფსიქოლოგიური მნიშვნელობით. რაც შეეხება ცეკვის მუსიკალურ მხარეს, მასში აშკარად ჟღერს არგენტინული ეროვნული მოტივები; ანუ, ერთი მხრივ, თავისუფლება, სიყვარული (ვნება) და ადამიანთა ერთობა, ხოლო მეორე მხრივ - თვითმყოფადობისა და ეროვნული მენტალიტეტის შენარჩუნება. საქმე გვაქვს ეროვნულთან გლობალურის უაღრესად საინტერესო შეხამებასთან! სურვილის შემთხვევაში აქ პარიზის კომუნისეული „თანასწორობისა და ძმობის“ მოძებნაც შეიძლება: ვერბალური წარმოდგენა აუდიო-ვიზუალურზე გაცილებით ღარიბულად გამოიყურება, მუსიკა და ცეკვა ლოგოსის არეალზე უფრო დიდ არეალს მოიცავს!
საქართველოში ბოლო დროს ფართოდ განიხილება ეროვნული, ქართული იდეის არსის საკითხი. გვთავაზობენ სხვადასხვა ვარიანტს: თვითმყოფადობასა და მრავალვექტორულ უსაფრთხოებას, თავისუფალ ქართულ მრეწველობასა და „ქართულ კოლაიდერს“... არავის, სრულიად არავის ახსენდება ქართული ფოლკლორული მრავალხმიანი, პოლიფონიური სიმღერა, სადაც ერთდროულად და დამოუკიდებლად განვითარებული თითოეული მელოდია-ხმა ქვეყნის ამა თუ იმ რეგიონის თავისებურებას ახასიათებს. უერთდებიან და ერწყმიან რა ერთმანეთს, ისინი განასახიერებენ ჩვენი ერის ერთობას: მიუხედავად გარეგნული განსხვავებისა, კახელი თუ იმერელი, ქართლელი თუ გურული, მეგრელი თუ სვანი არსებითად ხომ ერთსა და იმავე სიმღერას მღერიან. თავის დროზე ამას ხაზგასმით აღნიშნავდა უდროოდ დაღუპული ქართული ფოლკლორის უნიჭიერისი მკვლევარი, პროფესორი ედიშერ გარაყანიძე.
ჩემ მიერ მოყვანილ მოსაზრებებს, ცხადია, ჭეშმარიტების არანაირი პრეტენზია არა აქვს, მაგრამ იქნებ ღირდეს ეროვნული იდეისა და ეროვნული თვითშეგნების გამოხატვის ალტერნატიული ფორმების ძიება? ან თუნდაც ამაზე ფიქრი?
თავის დროზე მერაბ მამარდაშვილმა და ალექსანდრე პიატიგორსკიმ აღნიშნეს, რომ სიმბოლო საკუთრივ საგანია, რომელსაც, ამასთანავე, სხვა საგნების ნიშნებიც ახასიათებს. ამ თვალსაზრისით ორივე ფილოსოფოსი ხაზს უსვამდა თავის უთანხმოებას სიმბოლოს სემიოტიკაში მიღებულ განსაზღვრებასთან, რომელშიც საუბარი მხოლოდ მეორად ნიშნებზეა და არა თავად საგანზე. მამარდაშვილი-პიატიგორსკის თვალსაზრისის სამართლიანობის დასადასტურებლად საკმარისია აღინიშნოს, რომ დღემდე არ არსებობს თვით „ეროვნული იდეის“ ცნების მკაფიო განმარტება. ყველა შემოთავაზებული ვარიანტი მხოლოდ კიდევ უფრო აბნევს ადამიანს: ერთმანეთშია არეული მიზნები და საშუალებები, თვით სიტყვა „ეროვნულიც“ სხვადასხვა ინტერპრეტაციას შეიცავს (ეთნოსი - ეროვნება - ერი). არ გამოვრიცხავ, რომ შემოთავაზებულ კონტექსტში უფრო მართებული იქნებოდა საუბარი ეროვნულ თვითშეგნებაზე, თუმცა, ალბათ, არც ეს არის გამოსავალი მდგომარეობიდან.
ე.წ. „ეროვნული იდეა“, ზოგადად, ვერბალური ფორმითაა გამოხატული: ვთქვათ, საქართველოში ასეთია ილია ჭავჭავაძის მიერ წინა საუკუნის დასაწყისში შემოთავაზებული ფორმულა „ენა, მამული, სარწმუნოება“, ხოლო რუსეთში, მე-18 საუკუნიდან დაწყებული - „თვითმპყრობელობა, მართლმადიდებლობა, ეროვნულობა“. მიუხედავად იმისა, რომ ორივე ფორმულა შეიცავს სტრუქტურირებული რელიგიურობის მოქმედების სფეროს, რაიმე იდენტურობაზე საუბარი ზედმეტია. ასეა თუ ისე, გამოდის, რომ მიუხედავად მსოფლიოში მიმდინარე გლობალიზაციის პროცესისა (მოგვწონს ეს თუ არა), ვერც საქართველოსა და ვერც რუსეთში დიდი ხნის განმავლობაში ვერავინ შეძლო ამ სფეროში რაიმე ახლის შემოთავაზება. იბადება ბუნებრივი კითხვა: უმჯობესი ხომ არ იქნება, ეროვნული იდეა ჩამოყალიბდეს არა ვერბალური, არამედ რაიმე სხვა სახით – დავუშვათ, აუდიო ან ვიზუალური, ან სულაც აუდიო-ვიზუალური ფორმით? ამ მეამბოხური აზრის გასაგრძელებლად დავუბრუნდეთ ჩვენი თხრობის დასაწყისს – ბუენოს-აირესის მოედანზე გამართულ კონცერტს.
ტანგოს ფენომენის ასახსნელად საჭიროა, მივმართოთ მის სათავეებს. უკლებლივ ყველა ენციკლოპედიაში ნათქვამია, რომ პოპულარულმა არგენტინულმა ცეკვამ 1880 წლის შემდეგ დაიწყო განვითარება ბუენოს-აირესის გარეუბნებში მცხოვრები მუშათა კლასისა და იტალიელი და ესპანელი იმიგრანტების ღარიბ ფენებში. ერთი შეხედვით, ტანგო შეიძლება ორი სიტყვით დავახასიათოთ: ვნება და თავისუფლება. სინამდვილეში საქმე არც მთლად ასე მარტივად არის. თუ არგენტინელ მუშებსა და იტალიელსა თუ ესპანელ იმიგრანტებს გერმანელებსაც დავუმატებთ (ტანგოს მთავარი ინსტრუმენტი - ბანდონეონი - ხომ სწორედ გერმანიიდან იყო ჩამოტანილი), გამოდის, რომ თავისუფლების გარდა, ტანგო სხვადასხვა ერებისა და ხალხების მუშათა ერთობასაც განასახიერებს. ვინმეს შეიძლება ღიმილით გაახსენდეს ბოლშევიკების ცნობილი ლოზუნგი: „პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა, შეერთდით!“ ნუ ავჩქარდებით – ისტორიამ დამაჯერებლად დაგვიმტკიცა, რომ დღეს უკვე გახუნებულ ამ ლოზუნგში ჭეშმარიტი თავისუფლების ნატამალიც კი არ იმალებოდა, ტანგოში კი თავისუფლება და, კერძოდ, მისი გამოხატვა მთავარი ელემენტია.
პარტნიორის მოქმედების წყალობით (მის სქესს მნიშვნელობა არა აქვს), თავისუფლების ჩარჩოები მკაფიოდ არის განსაზღვრული, ის არ გადადის ანარქიაში და, იმავდროულად, სულაც არ კარგავს ვნების ელემენტს. ამ თვალსაზრისით ტანგოს გენდერულობაზეც შეიძლება ვისაუბროთ. ფრიად სიმპტომატურია, რომ რუსეთში ტანგოს უპირატესად ქალები ავითარებენ. ამავე დროს, ეს გახლავთ სოციალური ცეკვა, რომელიც დატვირთულია კულტურული შინაარსითა და სოციალური და ფსიქოლოგიური მნიშვნელობით. რაც შეეხება ცეკვის მუსიკალურ მხარეს, მასში აშკარად ჟღერს არგენტინული ეროვნული მოტივები; ანუ, ერთი მხრივ, თავისუფლება, სიყვარული (ვნება) და ადამიანთა ერთობა, ხოლო მეორე მხრივ - თვითმყოფადობისა და ეროვნული მენტალიტეტის შენარჩუნება. საქმე გვაქვს ეროვნულთან გლობალურის უაღრესად საინტერესო შეხამებასთან! სურვილის შემთხვევაში აქ პარიზის კომუნისეული „თანასწორობისა და ძმობის“ მოძებნაც შეიძლება: ვერბალური წარმოდგენა აუდიო-ვიზუალურზე გაცილებით ღარიბულად გამოიყურება, მუსიკა და ცეკვა ლოგოსის არეალზე უფრო დიდ არეალს მოიცავს!
საქართველოში ბოლო დროს ფართოდ განიხილება ეროვნული, ქართული იდეის არსის საკითხი. გვთავაზობენ სხვადასხვა ვარიანტს: თვითმყოფადობასა და მრავალვექტორულ უსაფრთხოებას, თავისუფალ ქართულ მრეწველობასა და „ქართულ კოლაიდერს“... არავის, სრულიად არავის ახსენდება ქართული ფოლკლორული მრავალხმიანი, პოლიფონიური სიმღერა, სადაც ერთდროულად და დამოუკიდებლად განვითარებული თითოეული მელოდია-ხმა ქვეყნის ამა თუ იმ რეგიონის თავისებურებას ახასიათებს. უერთდებიან და ერწყმიან რა ერთმანეთს, ისინი განასახიერებენ ჩვენი ერის ერთობას: მიუხედავად გარეგნული განსხვავებისა, კახელი თუ იმერელი, ქართლელი თუ გურული, მეგრელი თუ სვანი არსებითად ხომ ერთსა და იმავე სიმღერას მღერიან. თავის დროზე ამას ხაზგასმით აღნიშნავდა უდროოდ დაღუპული ქართული ფოლკლორის უნიჭიერისი მკვლევარი, პროფესორი ედიშერ გარაყანიძე.
ჩემ მიერ მოყვანილ მოსაზრებებს, ცხადია, ჭეშმარიტების არანაირი პრეტენზია არა აქვს, მაგრამ იქნებ ღირდეს ეროვნული იდეისა და ეროვნული თვითშეგნების გამოხატვის ალტერნატიული ფორმების ძიება? ან თუნდაც ამაზე ფიქრი?