Accessibility links

რადიო თავისუფლება რადიო თავისუფლება

„ვინც რევოლუციით მოვა, რევოლუციითვე განიგმირება?“


მოჰამად რეზა ფეჰლევი
მოჰამად რეზა ფეჰლევი
ირანის უკანასკნელ შაჰს, მოჰამად რეზა ფეჰლევის, საიქიოში გაეცინებოდა, ეგვიპტეში თუ სხვაგან რევოლუციების მსგავს ვითარებას იქიდან რომ ადევნებდეს თვალყურს. რეზა ფეჰლევიმ, დღეს რომ რევოლუციას უწოდებენ, საზოგადოებაში ისეთი არეულობით ისარგებლა და ირანის დემოკრატიულად არჩეული ხელისუფლება, აშშ-ის დაზვერვის ცენტრალური სამმართველოსა და ბრიტანეთის ანალოგიური უწყების მიერ ორგანიზებული გადატრიალების შემდეგ, თავისით შეცვალა. საქმე ისაა, რომ ბოლოს მანვე, ხელისუფლებაში მოსვლიდან ორ-სამ ათეულ წელიწადში, ირანიდან ძლივს გაასწრო უკვე თავის მოძულეებს, ასევე რევოლუციურად განწყობილ მასას, რომელსაც ხელში შემდეგ ისლამური რესპუბლიკა შერჩა. რევოლუციების ანატომია რთულია, მაგრამ რთულია ამ ერთი კაცის, ორ რევოლუციას შორის აქტიორის, მოჰამად რეზა ფეჰლევის ბიოგრაფიის წერაც, რასაც შეეჭიდა აბას მილანი, ამერიკაში მცხოვრები ირანელი ემიგრანტი. მილანი რადიო თავისუფლებასთან ინტერვიუში ამბობს, რომ შაჰს რაღაც მომენტში ეჭვი შეეპარა, უცხოეთი ხომ არ იყო გარეული იმაში, რომ ხალხი უკმაყოფილებას გამოთქვამდა. მონარქი ვეღარ ხედავდა რეალურ პრობლემებს, რომლებიც ირანის მოქალაქეებს აწუხებდა. შაჰის ბიოგრაფიის ავტორი ირანის ახლანდელ მმართველებზე ამბობს:

„სამწუხაროდ, სანამ აიათოლა ჰომენეი ამ წიგნს არ წაიკითხავს, ვერ გაიგებს შაჰის ჩამოგდების მიზეზს. მას ჰგონია, რომ ხალხში უნდა ჩაკლა პროტესტის სურვილი და თუ მას არ მოუსმენ, შეგიძლია დარჩე ხელისუფლად, იყო რელიგიური ლიდერი. მაგრამ შაჰის მაგალითი გვიჩვენებს, რომ 1975 წელს, როცა მას სრული ძალაუფლება ჰქონდა, ხალხისთვის ყური რომ დაეგდო, ღმერთმა იცის, იქნებ დღესაც მონარქია გვქონოდა, შესაძლოა - კონსტიტუციური მონარქიაც.“

აბას მილანი შაჰის ცხოვრებას აღწერს და ხშირად ჰყვება მის შემდგომ ხანაზე, აანალიზებს მომხდარს.

შაჰის მმართველობის პერიოდში, 1953 წლიდან 1979 წლამდე, ირანმა დიდი ცვლილებები განიცადა. წინა მთავრობის - სახალხო ფრონტის, პრემიერ-მინისტრ მოჰამად მოსადეყის - მმართველობის პერიოდში ნაციონალიზებული, დასავლეთის ხელიდან გამოგლეჯილი ნავთობი კვლავ მსოფლიო კომპანიებს დაუბრუნდა. მისსავე დროს - ყოველ შემთხვევაში, ასეა მიჩნეული ოფიციალურად - დაიწყო წერა-კითხვის გავრცელება, რისი დიდი აუცილებლობაც იყო ირანში. ასევე გაფართოვდა ქალთა უფლებები. თვითონ შაჰი, მართალია, დიდი დემოკრატი არ იყო, მაგრამ მან სტაბილურობა მოიტანა. ამ სტაბილურობას და დასავლურ ორიენტაციას ერთ მშვენიერ დღეს ხალხი წინ აღუდგა, ქუჩაში გავიდა და შაჰი დაამხო. შაჰის ბიოგრაფიის ავტორი თვითონ იყო იმ დროს საპატიმროში. ციხეში მოხვდა ის უკვე ისლამური რესპუბლიკის, მოლების ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგაც და პატიმრობაში იმყოფებოდა, ვიდრე 1986 წელს ირანი არ დატოვა. იქნებ ამიტომაც არის, რომ ის ორივე პერიოდს სკეპტიკურად უყურებს - ამერიკანიზაციის ხანასაც და მის საპირისპირო, ისლამური რესპუბლიკის დროსაც. 1963 წელს, როგორც ამ წიგნიდანაც შეიტყობთ, ირანში მოხდა „თეთრი რევოლუცია“, რაც გულისხმობდა ზემოხსენებულ ცვლილებებს. მოჰამად რეზა ფეჰლევი ერთხელ „ნიუ იორკ ტაიმსმა“ საფრანგეთის მონარქ ლუი მეთოთხმეტეს შეადარა. ირანის შაჰმა კმაყოფილება ვერ დამალა და განაცხადა, ლუი რევოლუციის არსი იყო, მე კი თვითონ ვარ რევოლუციის ლიდერიო. რევოლუციურ ცვლილებად მართლაც უნდა აღვიქვათ ის, რაც მისი მმართველობის პერიოდში მოხდა, ამბობს ბიოგრაფიის ავტორი. გარდა იმისა, რომ ქალებს შესაძლებლობა მიეცათ ისეთ საქმიანობაში ჩაბმულიყვნენ, როგორზეც ადრე ვერც კი იოცნებებდნენ, მოხდა ქვეყნის არნახული ვესტერნიზაცია. ცხადია, ამან შეზღუდა სასულიერო ცხოვრება ირანში. ზოგიერთი მოლა პროტესტს გამოთქვამდა - მათ შორის, ყველაზე ხმამაღლა აიათოლა ჰომეინი, რომლის შაჰთან დაპირისპირებას მისი ემიგრაციაში წასვლა მოჰყვა.
ირანის შაჰზე წიგნის ავტორი, აბას მილანი, ამბობს, რომ ყველა სასულიერო პირი მონარქის წინააღმდეგი არ ყოფილა. მისივე ინფორმაციით, რელიგიურ წრეებში ბევრი არ ემხრობოდა აიათოლა ჰომეინის,რადგან ვარაუდობდნენ, რომ ის ავტორიტარულ რეჟიმს დაამყარებდა, რაც მოხდა კიდეც. მილანის აზრით, შაჰის შეცდომა იყო ის, რომ მხარს უჭერდა და ეხმარებოდა რელიგიურ ჯგუფებს იმ იმედით, რომ მათ თავის მტრებთან - მემარცხენეებთან და ნაციონალისტებთან - საბრძოლველად გამოიყენებდა. მან ყველა ჯგუფს აუკრძალა მოქმედება, რელიგიურის გარდა.

„ეს რელიგიური ჯგუფები, ჰომეინის მომხრეებიც და მოწინააღმდეგეებიც, შაჰის მმართველობის დასაწყისიდანვე ორგანიზებულად მოქმედებდნენ. მათ ჩამოაყალიბეს ყველაზე მნიშვნელოვანი ტერორისტული ჯგუფი, სახელწოდებით „ფადაიან ესლამი“. ყველა მუჯაჰედებზე ლაპარაკობს, მაგრამ ფადაიანი ყველაზე აქტიურად ცდილობდა შაჰის მოსპობას. რელიგიურმა სექტორმა შექმნა სხვა ჯგუფებიც, რომლებმაც, შაჰისვე დახმარებით, ათასობით მეჩეთი ააგეს. და როცა სტაბილურობა შესუსტდა, არც ერთი სხვა გაერთიანება არ იყო იმდენად ძლიერი, რომ ქვეყნის ერთიანობა შეენარჩუნებინა. მხოლოდ ყველაზე რადიკალურმა რელიგიურმა ჯგუფმა, აიათოლა ჰომეინის მომხრეთა ჯგუფმა, მოახერხა ხელიდან არ გაეშვა კონტროლის შანსი“, გვიამბობს აბას მილანი თავის წიგნში - ირანის ბოლო შაჰის, მოჰამად რეზა ფეჰლევის, ბიოგრაფიაში.

ირანის შაჰის მიმართ ასევე პოლარულად არიან განწყობილი ირანელებიც. ერთნი თვლიან, რომ მოჰამად რეზა ფეჰლევი ტრაგიკული გმირი იყო, რომელიც შეეცადა თავისი სამშობლო თანამედროვე ქვეყნად გადაექცია და ამ მიზანს შეეწირა. მეორენი მიიჩნევენ, რომ ის იყო დემონიური მმართველი, დიქტატორი, რომელიც მიზნის მისაღწევად ყველაფერზე მიდიოდა. მილანი განმარტავს, თუ რატომ მოსწონს მონარქი ირანელთა ერთ ნაწილს: მთავარი მომენტი ქვეყნის მოდერნიზებაა. მან, ერთგვარად, მამის, რეზა ფეჰლევის, იდეა გაიზიარა, თუმცა თავისებურად განავითარა. მამა თურქეთის ლიდერის, ქემალ ათა თურქის მოტრფიალე იყო და მიაჩნდა, რომ ასეთივე უნდა ყოფილიყო ირანის გზაც - უნდა შექმნილიყო არაკლერიკალური თანამედროვე სახელმწიფო. ვაჟი, რომელიც ბრიტანელებისა და საბჭოთა კავშირის ხელშეწყობით, მეორე მსოფლო ომის შემდეგ მამამისის ტახტიდან ჩამოშორების შედეგად გამეფდა, ფიქრობდა, რომ მის ბატონობას მემარცხენეობა, ირანის შესანიშნავად ორგანიზებული კომუნისტების პარტია, სახელწოდებით “თუდე“, და ასევე მასები ემუქრებოდნენ. როგორც გითხარით, შაჰის ირანში 1953 წელს აშშ-ის საიდუმლო სამსახურმა, ბრიტანელებთან ერთად, დაამხო პრემიერ-მინისტრი მოსადეყი. დამხობა ერთია, მაგრამ როგორ მოჰქცეოდნენ კვლავაც რევოლუციურად განწყობილ მემარცხენეებს? შაჰმა ორი გზა აირჩია: ერთი მხრივ, მან შექმნა ეფექტიანი საიდუმლო სამსახური, „სავაკის“ სახელწოდებით ცნობილი უწყება (რაშიც შაჰს სიამოვნებით ეხმარებოდნენ ამერიკელებიცა და ისრაელიც), რომელიც ებრძოდა და სასტიკად უსწორდებოდა მემარცხენეებს, და, მეორე მხრივ, მან მიითვისა სოციალისტური იდეები და საზოგადოებაში ამგვარი რეფორმების გატარებას ცდილობდა. 70-იანი წლების ბოლოს დასავლეთი მიხვდა, რომ შაჰს მართვა უჭირდა, იმდენად დიდი იყო საზოგადოებაში სწორედ ეს სოციალური უკმაყოფილება. 1978 წელს აშშ-მა, ბრიტანეთმა და საფრანგეთმა გადაწყვიტეს მოეძებნათ მისი შემცვლელი, რომელიც, მათი აზრით, ორ მთავარ საქმეს გააკეთებდა: „ერთი იყო ირანის სტაბილურობის შენარჩუნება და გარკვეული დემოკრატიის ჩამოყალიბება, რადგან იცოდნენ, რომ ირანის ხალხს ეს სურდა. დოკუმენტებიც ადასტურებს, რომ მათ უნდოდათ ისეთი პირის ყოლა, ვინც წინ აღუდგებოდა კომუნისტებს. ამას აშშ-ის პრეზიდენტ ჯიმი კარტერისადმი აიათოლა ჰომეინის წერილებშიც წაიკითხავთ (უცნაურია, რომ ირანის დღევანდელ ოპოზიციას დასავლეთთან კონტაქტებში ადანაშაულებენ ისინი, ვისაც ეს ნორმად ჰქონდა ქცეული). კარტერისადმი გაგზავნილ წერილში ჰომეინი მას არწმუნებდა, რომ სასულიერო პირები ხელისუფლებაში არ მოვიდოდნენ და დემოკრატიული რეჟიმი დამყარდებოდა, რომ ის წინ აღუდგებოდა საბჭოთა კავშირს და ქვეყანა პროდასავლური იქნებოდა. დღეს ჩანს, რომ მათ დაპირება არც საკუთარ ხალხს შეუსრულეს და არც დასავლეთს.“

ასე ფიქრობს შაჰის ბიოგრაფიის ავტორი ახლა, 2011 წლის თებერვალში, როცა ისლამურ რევოლუციას 32 წელი უსრულდება. მაშინ კი შაჰს ვერ წარმოედგინა, რომ მას საკუთარი ხალხი ებრძოდა - ამის აღიარება ვერ შეძლოო, წერს მილანი. დადებით ცვლილებებთან ერთად, ვითარება მართლაც ტრაგიკული იყო. კაცმა, ვისაც უნდოდა თავისი ქვეყანა უკეთესი გაეხადა, თავადვე მიიყვანა ეს ქვეყანა იმ მდგომარეობამდე, რომელშიც ირანი დღემდე იმყოფება.
  • 16x9 Image

    ოქროპირ რუხაძე

    ვიდეოპროექტის და პოდკასტის „შინ - უცხოეთში“ ავტორი. მუშაობს საერთაშორისო პოლიტიკის, კულტურის თემებზე. რადიო თავისუფლების პრაღის ბიუროს ჟურნალისტი 1996 წლიდან.

XS
SM
MD
LG