რას ნიშნავს იყო ”ევროპელი” და როგორია ევროპის მომავალი? ამ და სხვა ზოგად, მაგრამ საინტერესო კითხვებს ეხება ჩვენი რადიოს ინტერვიუ ცნობილ ბრიტანელ ისტორიკოსთან, პუბლიცისტთან, და ოქსფორდის უნივერსიტეტის პროფესორთან ტიმოთი გარტონ ეშთან, რომელსაც ”ახალი ევროპის” დღევანდელ გამოშვებას ვუთმობთ. ინტერვიუ ტალინში ჩაწერა ჩვენი რადიოს კორესპონდენტმა აჰტო ლობიაკასმა.
რა არის ევროპა? - ასეთი მოკლე და პირდაპირი შეკითხვით დაიწყო ჩვენმა კოლეგამ ინტერვიუ ბრიტანელ ისტორიკოსთან. პასუხი ასეთი იყო:
”[ევროპა] ადგილია, ისტორიაა, იდეალია, ხედვაა. ამასთან, ის ინსტიტუტების - კომპლექსური ინსტიტუტების - ქსელია. არის ეუთო და ევროსაბჭო, მაგრამ ამ ინსტიტუტებში ყველაზე მთავარი ევროკავშირია, რომელიც უნიკალურია და მარტივ დახასიათებას არ ექვემდებარება. ტრადიციული პოლიტოლოგიის ენაზე რომ ვთქვათ, ის ამოუცნობი მფრინავი ობიექტია.”
”ფაქტები დამანგრეველია” - ასეთია ლოზუნგი, რომელიც ტიმოთი გარტონ ეშს თავისი ვებ-გვერდის ცენტრალურ ადგილას აქვს გამოქვეყნებული. შესაბამისად, მისი ანალიზის მთავარ საგანს - ევროპას - ის ერთგვარ ობიექტურ, სტატიკურ მოცემულობად არ განიხილავს. მის ტექსტებში ევროპა ცვალებადი, ცოცხალი და, რაც მთავარია, ღირებულებებით დატვირთული ცნებაა. ალბათ, ამიტომაც, შეკითხვას, რას ნიშნავს, როდესაც ქვეყანა აცხადებს, რომ ის ევროპულია, ის თავდაპირველად იუმორით უპასუხებს:
”ეს ძალიან კარგი შეკითხვაა, იმიტომ რომ, ცხადია, საქმე ნეიტრალურ ტერმინთან არ გვაქვს. მახსოვს, პოლონეთში 1980-იან წლებში ერთი ჟურნალი გამოდიოდა, რომელსაც თან რაღაც იუმორისტული პოლიტიკური ლექსიკონი ახლდა. ეს ჯერ კიდევ კომუნისტების დროს ხდებოდა. და იმ ლექსიკონში ”ევროპას” ასე განსაზღვრავდნენ: ”თუკი რესტორანში შევალთ, მაგიდაზე სუფთა თეთრი სუფრა დაგვხვდება და ოფიციანტი 10 წუთზე ნაკლებ დროში მოგვემსახურება, ვამბობთ, რომ ეს ევროპაა.”
”ევროპის” ცნებას თან ბევრი მნიშვნელობა და ღირებულება ახლავს და, შესაბამისად, ისტორიკოსის თქმით, როდესაც ესა თუ ის ქვეყანა აცხადებს, რომ ის ევროპულია, ნეიტრალური არც ეს განცხადება არის:
”ეს თქვენი მსმენელისთვის ნაცნობი თემატიკაა, რომ ევროპა ნიშნავს ცივილიზაციას, სიმდიდრეს, თავისუფლებას - იმ ყველაფერს, რაც ”ევროპაში დაბრუნების” იდეას ედო საფუძვლად. და ეს მხოლოდ ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპას არ ეხება. ასეთივე განცდა არსებობდა ესპანეთსა დაპორტუგალიაში, როდესაც ეს ქვეყნები დემოკრატიას იბრუნებდნენ. ასევე მოხდა საბერძნეთში და შვეციაშიც კი. ამდენად, განცხადება, რომ ”ევროპული ქვეყანა ვართ”, არ შეიძლება ნეიტრალური იყოს - ის ძალიან ბევრ განსაზღვრებას, იდეას და მინიშნებას მოიცავს.”
ტიმოთი გარტონ ეში თანამედროვე ევროპის შესახებ რვა წიგნის ავტორია. საკუთარ ტექსტებს ის ”აწმყოს ისტორიას” უწოდებს. მის წიგნებში ის ტრანსფორმაციაა გაანალიზებული, რომელიც ევროპამ უკანასკნელი ოცდახუთი წლის განმავლობაში განიცადა.
ევროპის ისტორიას გარტონ ეში ”საზიარო ისტორიად” მიიჩნევს, გეოგრაფიულ საზღვრებს კი - ისტორიაში ერთ-ერთ უძველეს საზღვრებად. ტიმოთი გარტონ ეში აღიარებს, რომ ევროპასა და აზიას შორის გამყოფი ხაზი გეოგრაფიულზე მეტად მენტალური, წარმოსახვითი ხაზია, მაგრამ, ისტორიკოსის აზრით, ეს ხაზი უკვე იმდენი ხანია არსებობს, რომ მისი რადიკალური ცვლილება ძნელი წარმოსადგენია:
”ვფიქრობ, ევროკავშირის იდეა ვერ დაშორდება - და არც უნდა დაშორდეს - ევროპის ისტორიულ, გეოგრაფიულ და კულტურულ სივრცეს. ამდენად, ახლა ყველაფერს თავიდან რომ ვიწყებდეთ, მე თურქეთსა და რუსეთთან განსაკუთრებულ პარტნიორობას დავუჭერდი მხარს და არა მათგაწევრიანებას, იმიტომ რომ ეს ის ორი დიდი ქვეყანაა, რომელშიც ევროპა კი არ მთავრდება, არამედ, უბრალოდ, ქრება - სადღაც მინსკსა და ვლადივოსტოკს ან დასავლეთ და აღმოსავლეთ თურქეთს შორის ევროპა ქრება. ეს ორივე ქვეყანა შუალედურია იმ თვალსაზრისით, რომ ისინი ევრაზიული ქვეყნებია და, ამდენად, მათ განსაკუთრებული პოზიცია უნდა ჰქონდეთ.”
და მაინც, ევროპა თავისივე გეოგრაფიულ თუ მენტალურ საზღვრებში ფართოვდება და ამ გაფართოების პროცესში ის სხვა ქვეყნების თუ რეგიონების ინტერესებსაც აწყდება. როგორ უნდა მოიქცეს ევროკავშირი ევროპის აღმოსავლეთის საზღვრებთან განლაგებულ ქვეყნებთან მიმართებით?
”ძალიან საინტერესო ლექცია წაიკითხა რუსმა პოლიტილოგმა ფეოდორ ლუკიანოვმა - თქვა, რომ თუკი ევროკავშირი სერიოზულად ჩაერევა უკრაინაში, მოლდავეთში, ბელორუსიაში, ის ”რეალპოლიტიკის” - პრაგმატული, პრაქტიკული პოლიტიკის - წინაშე აღმოჩნდებაო. ეს შენიღბულ მუქარასავით გაისმა. რას ნიშნავს ”რეალპოლიტიკა?” აღმოსავლეთ ევროპაში ახლა ორი იმპერია ეჯიბრება ერთმანეთს - რუსული და ევროპული, ევროკავშირი. მე არ მგონია, რომ ევროკავშირში თამაშის წესები უნდა შევცვალოთ. საკუთარ თავთან მართლები უნდა დავრჩეთ - რეალურად უნდა ვგულისხმობდეთ იმას, რასაც ვამბობთ. თქმით კი იმას ვამბობთ, რომ კოპენჰაგენის კრიტერიუმის დაკმაყოფილების, გარკვეული სტანდარტების შესრულების შემთხვევაში, ამ ქვეყნებს აქვთ გაწევრიანების პერსპექტივა.”
როგორია შეერთებული შტატების როლი ამ პროცესებთან მიმართებით? რამდენად სჭირდება ევროპას შეერთებულ შტატებთან პარტნიორობა?
”ჩემი ბოლო წიგნი, რომელსაც ”თავისუფალი მსოფლიო” ეწოდება, სწორედ ამ საკითხს ეხება. წიგნში ნათქვამია, რომ უკვე აღარ შეიძლება უპირობოდ მივიღოთ ”დასავლეთის” ცნება, როგორც ჩრდილოეთ ამერიკასა და ევროპას შორის გეოპოლიტიკური ერთობა, იმიტომ რომ აღარ არსებობს პირდაპირი და აშკარა საფრთხე, რომელიც ორივეს საბჭოთა კავშირის სახით ემუქრებოდა. ამდენად, ახლა ახალი სტრატეგიული გამოწვევები უნდა გავიაზროთ - კლიმატის ცვლილებები, ჩრდილოეთ-სამხრეთის ნიშნით დაყოფა, ჩინეთის აღმასვლა - და ვნახოთ, როგორია ჩვენი და ამერიკის ინტერესები და ემთხვევა თუ არა ისინი ერთმანეთს. თუკი ამ ყველაფერს გააანალიზებთ, - ისევე, როგორც ეს მე გავაკეთე, - ნახავთ, რომ ამ მნიშვნელოვან საკითხებს შორის ძალიან ცოტაა ისეთი, რომელსაც შეგვეძლება მარტოები შევეჭიდოთ - იქნება ეს რუსეთთან ურთიერთობა, ჩინეთი, ენერგეტიკა, კლიმატი თუ სხვა. ჩვენ - შეერთებულ შტატებსა და ევროპას - ერთმანეთი გვჭირდება. ლოგიკა აბსოლუტურად გასაგებია.”
ინტერვიუს ბოლოს ჩვენმა კორესპონდენტმა ტიმოთი გარტონ ეშს პოსტკომუნისტური სივრცისთვის მტკივნეული საკითხის - კომუნისტური წარსულის გააზრების - შესახებ დაუსვა კითხვა. აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები ცდილობენ ევროპარლამენტზე გავლენა მოახდინონ, რათა მან გარკვეული პოზიცია დაიკავოს, თუმცა ჯერჯერობით ამ მცდელობას მნიშვნელოვანი შედეგი არ გამოუღია. ამდენად, აღმოსავლეთის ქვეყნები აღიარებენ, რომ ნაციზმი უნდა დაიგმოს, მაგრამ დასავლეთს კომუნიზმი ჯერ ბოროტებად არ უღიარებია. რამდენად მნიშვნელოვანია, რომ ამ საკითხთან მიმართებით ევროპა ერთიან პოზიციაზე დადგეს?
”ვფიქრობ, ისტორიული ჭეშმარიტების კანონმდებლობით რეგულირება ძალიან დიდი შეცდომაა - იმის თქმა, რომ წარსული ასე უნდა გვახსოვდეს და არა ისე, რომ ამას შეიძლება გენოციდი ეწოდოს, იმას კი არა. ეს ისტორიკოსების, ჟურნალისტების, მწერლების და ჩვეულებრივი ხალხის გადასაწყვეტია. იმის გარკვევა, თუ საიდან მოვდივართ, საჭიროა, მაგრამ მე არა ვარ დარწმუნებული, რომ ამაში ევროპარლამენტს დიდი როლის შესრულება შეუძლია. თავს ნუ მოვიტყუებთ, რომ ხალხი გაფაციცებით ელოდება ევროპის წარსულის შესახებ პარლამენტის უკანასკნელ რეზოლუციას. საქმე ასე არ არის. მაგრამ მიმაჩნია, რომ სკოლებში - და ამაზე გავლენის მოხდენა სახელმწიფოს შეუძლია - უნდა ისწავლებოდეს ნაციზმის და კომუნიზმის თანმხლები საშინელებები. ეს კი დღესდღეობით, ევროპის მასშტაბით, ასე არ ხდება. ისტორიის სხვადასხვაგვარი ინტერპრეტაცია არსებობს - საბოლოო ანგარიშით კი, ეს ყველაფერი მაინც არასაკმარისია.”
რა არის ევროპა? - ასეთი მოკლე და პირდაპირი შეკითხვით დაიწყო ჩვენმა კოლეგამ ინტერვიუ ბრიტანელ ისტორიკოსთან. პასუხი ასეთი იყო:
”[ევროპა] ადგილია, ისტორიაა, იდეალია, ხედვაა. ამასთან, ის ინსტიტუტების - კომპლექსური ინსტიტუტების - ქსელია. არის ეუთო და ევროსაბჭო, მაგრამ ამ ინსტიტუტებში ყველაზე მთავარი ევროკავშირია, რომელიც უნიკალურია და მარტივ დახასიათებას არ ექვემდებარება. ტრადიციული პოლიტოლოგიის ენაზე რომ ვთქვათ, ის ამოუცნობი მფრინავი ობიექტია.”
ევროპა ადგილია, ისტორიაა, იდეალია, ხედვაა. ამასთან, ის ინსტიტუტების - კომპლექსური ინსტიტუტების - ქსელია.
”ფაქტები დამანგრეველია” - ასეთია ლოზუნგი, რომელიც ტიმოთი გარტონ ეშს თავისი ვებ-გვერდის ცენტრალურ ადგილას აქვს გამოქვეყნებული. შესაბამისად, მისი ანალიზის მთავარ საგანს - ევროპას - ის ერთგვარ ობიექტურ, სტატიკურ მოცემულობად არ განიხილავს. მის ტექსტებში ევროპა ცვალებადი, ცოცხალი და, რაც მთავარია, ღირებულებებით დატვირთული ცნებაა. ალბათ, ამიტომაც, შეკითხვას, რას ნიშნავს, როდესაც ქვეყანა აცხადებს, რომ ის ევროპულია, ის თავდაპირველად იუმორით უპასუხებს:
”ეს ძალიან კარგი შეკითხვაა, იმიტომ რომ, ცხადია, საქმე ნეიტრალურ ტერმინთან არ გვაქვს. მახსოვს, პოლონეთში 1980-იან წლებში ერთი ჟურნალი გამოდიოდა, რომელსაც თან რაღაც იუმორისტული პოლიტიკური ლექსიკონი ახლდა. ეს ჯერ კიდევ კომუნისტების დროს ხდებოდა. და იმ ლექსიკონში ”ევროპას” ასე განსაზღვრავდნენ: ”თუკი რესტორანში შევალთ, მაგიდაზე სუფთა თეთრი სუფრა დაგვხვდება და ოფიციანტი 10 წუთზე ნაკლებ დროში მოგვემსახურება, ვამბობთ, რომ ეს ევროპაა.”
”ევროპის” ცნებას თან ბევრი მნიშვნელობა და ღირებულება ახლავს და, შესაბამისად, ისტორიკოსის თქმით, როდესაც ესა თუ ის ქვეყანა აცხადებს, რომ ის ევროპულია, ნეიტრალური არც ეს განცხადება არის:
”ეს თქვენი მსმენელისთვის ნაცნობი თემატიკაა, რომ ევროპა ნიშნავს ცივილიზაციას, სიმდიდრეს, თავისუფლებას - იმ ყველაფერს, რაც ”ევროპაში დაბრუნების” იდეას ედო საფუძვლად. და ეს მხოლოდ ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპას არ ეხება. ასეთივე განცდა არსებობდა ესპანეთსა და
ევროპა ნიშნავს ცივილიზაციას, სიმდიდრეს, თავისუფლებას
ტიმოთი გარტონ ეში თანამედროვე ევროპის შესახებ რვა წიგნის ავტორია. საკუთარ ტექსტებს ის ”აწმყოს ისტორიას” უწოდებს. მის წიგნებში ის ტრანსფორმაციაა გაანალიზებული, რომელიც ევროპამ უკანასკნელი ოცდახუთი წლის განმავლობაში განიცადა.
ევროპის ისტორიას გარტონ ეში ”საზიარო ისტორიად” მიიჩნევს, გეოგრაფიულ საზღვრებს კი - ისტორიაში ერთ-ერთ უძველეს საზღვრებად. ტიმოთი გარტონ ეში აღიარებს, რომ ევროპასა და აზიას შორის გამყოფი ხაზი გეოგრაფიულზე მეტად მენტალური, წარმოსახვითი ხაზია, მაგრამ, ისტორიკოსის აზრით, ეს ხაზი უკვე იმდენი ხანია არსებობს, რომ მისი რადიკალური ცვლილება ძნელი წარმოსადგენია:
”ვფიქრობ, ევროკავშირის იდეა ვერ დაშორდება - და არც უნდა დაშორდეს - ევროპის ისტორიულ, გეოგრაფიულ და კულტურულ სივრცეს. ამდენად, ახლა ყველაფერს თავიდან რომ ვიწყებდეთ, მე თურქეთსა და რუსეთთან განსაკუთრებულ პარტნიორობას დავუჭერდი მხარს და არა მათ
ევროკავშირის იდეა ვერ დაშორდება - და არც უნდა დაშორდეს - ევროპის ისტორიულ, გეოგრაფიულ და კულტურულ სივრცეს.
და მაინც, ევროპა თავისივე გეოგრაფიულ თუ მენტალურ საზღვრებში ფართოვდება და ამ გაფართოების პროცესში ის სხვა ქვეყნების თუ რეგიონების ინტერესებსაც აწყდება. როგორ უნდა მოიქცეს ევროკავშირი ევროპის აღმოსავლეთის საზღვრებთან განლაგებულ ქვეყნებთან მიმართებით?
”ძალიან საინტერესო ლექცია წაიკითხა რუსმა პოლიტილოგმა ფეოდორ ლუკიანოვმა - თქვა, რომ თუკი ევროკავშირი სერიოზულად ჩაერევა უკრაინაში, მოლდავეთში, ბელორუსიაში, ის ”რეალპოლიტიკის” - პრაგმატული, პრაქტიკული პოლიტიკის - წინაშე აღმოჩნდებაო. ეს შენიღბულ მუქარასავით გაისმა. რას ნიშნავს ”რეალპოლიტიკა?” აღმოსავლეთ ევროპაში ახლა ორი იმპერია ეჯიბრება ერთმანეთს - რუსული და ევროპული, ევროკავშირი. მე არ მგონია, რომ ევროკავშირში თამაშის წესები უნდა შევცვალოთ. საკუთარ თავთან მართლები უნდა დავრჩეთ - რეალურად უნდა ვგულისხმობდეთ იმას, რასაც ვამბობთ. თქმით კი იმას ვამბობთ, რომ კოპენჰაგენის კრიტერიუმის დაკმაყოფილების, გარკვეული სტანდარტების შესრულების შემთხვევაში, ამ ქვეყნებს აქვთ გაწევრიანების პერსპექტივა.”
როგორია შეერთებული შტატების როლი ამ პროცესებთან მიმართებით? რამდენად სჭირდება ევროპას შეერთებულ შტატებთან პარტნიორობა?
”ჩემი ბოლო წიგნი, რომელსაც ”თავისუფალი მსოფლიო” ეწოდება, სწორედ ამ საკითხს ეხება. წიგნში ნათქვამია, რომ უკვე აღარ შეიძლება უპირობოდ მივიღოთ ”დასავლეთის” ცნება, როგორც ჩრდილოეთ ამერიკასა და ევროპას შორის გეოპოლიტიკური ერთობა, იმიტომ რომ აღარ არსებობს პირდაპირი და აშკარა საფრთხე, რომელიც ორივეს საბჭოთა კავშირის სახით ემუქრებოდა. ამდენად, ახლა ახალი სტრატეგიული გამოწვევები უნდა გავიაზროთ - კლიმატის ცვლილებები, ჩრდილოეთ-სამხრეთის ნიშნით დაყოფა, ჩინეთის აღმასვლა - და ვნახოთ, როგორია ჩვენი და ამერიკის ინტერესები და ემთხვევა თუ არა ისინი ერთმანეთს. თუკი ამ ყველაფერს გააანალიზებთ, - ისევე, როგორც ეს მე გავაკეთე, - ნახავთ, რომ ამ მნიშვნელოვან საკითხებს შორის ძალიან ცოტაა ისეთი, რომელსაც შეგვეძლება მარტოები შევეჭიდოთ - იქნება ეს რუსეთთან ურთიერთობა, ჩინეთი, ენერგეტიკა, კლიმატი თუ სხვა. ჩვენ - შეერთებულ შტატებსა და ევროპას - ერთმანეთი გვჭირდება. ლოგიკა აბსოლუტურად გასაგებია.”
ინტერვიუს ბოლოს ჩვენმა კორესპონდენტმა ტიმოთი გარტონ ეშს პოსტკომუნისტური სივრცისთვის მტკივნეული საკითხის - კომუნისტური წარსულის გააზრების - შესახებ დაუსვა კითხვა. აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები ცდილობენ ევროპარლამენტზე გავლენა მოახდინონ, რათა მან გარკვეული პოზიცია დაიკავოს, თუმცა ჯერჯერობით ამ მცდელობას მნიშვნელოვანი შედეგი არ გამოუღია. ამდენად, აღმოსავლეთის ქვეყნები აღიარებენ, რომ ნაციზმი უნდა დაიგმოს, მაგრამ დასავლეთს კომუნიზმი ჯერ ბოროტებად არ უღიარებია. რამდენად მნიშვნელოვანია, რომ ამ საკითხთან მიმართებით ევროპა ერთიან პოზიციაზე დადგეს?
”ვფიქრობ, ისტორიული ჭეშმარიტების კანონმდებლობით რეგულირება ძალიან დიდი შეცდომაა - იმის თქმა, რომ წარსული ასე უნდა გვახსოვდეს და არა ისე, რომ ამას შეიძლება გენოციდი ეწოდოს, იმას კი არა. ეს ისტორიკოსების, ჟურნალისტების, მწერლების და ჩვეულებრივი ხალხის გადასაწყვეტია. იმის გარკვევა, თუ საიდან მოვდივართ, საჭიროა, მაგრამ მე არა ვარ დარწმუნებული, რომ ამაში ევროპარლამენტს დიდი როლის შესრულება შეუძლია. თავს ნუ მოვიტყუებთ, რომ ხალხი გაფაციცებით ელოდება ევროპის წარსულის შესახებ პარლამენტის უკანასკნელ რეზოლუციას. საქმე ასე არ არის. მაგრამ მიმაჩნია, რომ სკოლებში - და ამაზე გავლენის მოხდენა სახელმწიფოს შეუძლია - უნდა ისწავლებოდეს ნაციზმის და კომუნიზმის თანმხლები საშინელებები. ეს კი დღესდღეობით, ევროპის მასშტაბით, ასე არ ხდება. ისტორიის სხვადასხვაგვარი ინტერპრეტაცია არსებობს - საბოლოო ანგარიშით კი, ეს ყველაფერი მაინც არასაკმარისია.”
