Accessibility links

რადიო თავისუფლება რადიო თავისუფლება

თანამედროვე მსოფლიო ხელოვნების პროცესებში მეტნაკლებად გარკვეულმა მხატვრებმა დღეს უკვე საქართველოშიც


თანამედროვე მსოფლიო ხელოვნების პროცესებში მეტნაკლებად გარკვეულმა მხატვრებმა დღეს უკვე საქართველოშიც იციან

- მეოცე საუკუნის მიწურულს კულტურამ აღიარა, რომ ხელოვნების ყველა დარგმა, ფაქტობრივად, ამოწურა თავი და ინტერპრეტაციის გზას დაადგა. მაგრამ ინტერპრეტაციის, ილუსტრირებისა თუ ციტირების ხელოვნება არა მარტო ნიჭს, არამედ თავად კულტურის ისტორიის ჩინებულ ცოდნას მოთხოვს. ცოდნისა და ინფორმაციის თვალსაზრისით კი საქართველოში დაგროვილია უამრავი პრობლემა, რომელთაგანაც მთავარი ფსიქოლოგიური ბარიერია.

ახლის შიში, უცხოს მიმართ მტრული დამოკიდებულება, უკვე მრავალჯერ “ილუსტრირებულ” ტრადიციებზე მიჯაჭვულობა ახალი ქართული კულტურის არცთუ ისე “ახალი” პრობლემაა. დრომ გვიჩვენა, რომ კულტურული მარწუხებისგან გათავისუფლება შესაძლებელი ხდება არა მარტო მსოფლიო კულტურაში მიმდინარე ტენდენციების გააზრებით, არამედ თავის დროზე შედარებით დაუფასებელ ხელოვანთა შემოქმედების პროპაგანდითაც. ახალმა თაობამ აუცილებლად უნდა გაიცნოს ქართველი მხატვრები, რომლებმაც იწინასწარმეტყველეს თანამედროვე მსოფლიო ხელოვნების პროცესები, რომლებმაც თავიანთი შემოქმედება სხვა კულტურებთან, ხელოვნების სხვა დარგებთან “დიალოგზე” ააგეს.

ერთ-ერთი ასეთი ხელოვანი იყო გრაფიკოსი, თეატრის მხატვარი, რევაზ თარხან-მოურავი, რომლის გამოფენა ამ დღეებში მოეწყო თბილისში – დავით კაკაბაძისა და სერგო ქობულაძის მოწაფე, რომელსაც ძალიან უხდება თანამედროვე პოსტმოდერნისტების საყვარელი გამოთქმა “კულტურის ელჩი”, ანუ მხატვარი, რომელიც თავის შემოქმედებაში არა იმდენად საკუთარი თავის წარმოჩენას, რამდენადაც “სხვა კულტურის” პროპაგანდას ეწევა.

დღეს, თანამედროვე ხელოვნების კონტექსტში, თარხან-მოურავის მიერ 50-იანი წლების მიწურულს შექმნილი სერია “ქართული ხალხური ცეკვები”, “ქართული ხალხური სიმღერები” და “ქართული ხალხური თამაშობანი” აბსოლუტურად განსხვავებულად აღიქმება, ვიდრე მაშინ, როცა ჩვენი ხელოვნება პირველად დაუპირისპირდა სოციალისტური რეალიზმის ფარისევლობას. ხოლო გილიენის ლექსის (“ვესტინდოეთის თემა”) თარხან-მოურავისეული ილუსტრაცია, რომელიც 1955 წელსაა შესრულებული, მოიაზრება, როგორც “რევოლუცია” თანამედროვე ქართულ მხატვრობაში – ლინოგრავიურის ტექნიკით შესრულებული ერთ-ერთი პირველი ნამუშევარი, რომელშიც არა მარტო მოძრაობა, სიცოცხლე გაჩნდა, არამედ აქტიურად დამკვიდრდა სტილიზაცია... ანუ ის, რაზეც ჭკუას კარგავენ თანამედროვე პოსტმოდერნისტები: “შენ დღეს ვერაფერს შექმნი ახალს, შენ შეგიძლია მხოლოდ სიყვარული აუხსნა კულტურას და ეს სიყვარული გამოხატო იმის მიმართ, რაც უკვე შექმნილია.”

რამდენად ბანალურად და, იქნებ, პათეტიკურადაც უნდა ჟღერდეს, სწორედ სიყვარულის დეფიციტია ის სენი, რომლისგანაც ვერაფრით თავისუფლდება თანამედროვე ქართული ხელოვნება. ასე თუ ისე, სიყვარულის ნაკლებობა ხელოვნების ყველა დარგში წარმოჩნდება, მაგრამ “ღიაობა”, სიცოცხლის მიმართ ნდობა განსაკუთრებით მოეთხოვება კინემატოგრაფისტს და, მით უფრო, დოკუმენტური კინოს რეჟისორს, რომელსაც, უბრალოდ, არ ეპატიება გულგრილობა. არადა, სწორედ დოკუმენტურ კინოს უჭირს დღეს ყველაზე მეტად საქართველოში.

დოკუმენტალისტები ყველაფერს ხელისუფლებას აბრალებენ და თავიანთ პასიურობას უსახსრობით ხსნიან. თუმცა, დოკუმენტური კინოს ისტორიას გროშებად გადაღებული შედევრებიც ახსოვს. ამ კვირაში ასეთი შედევრების ნახვის საშუალება თბილისელებსაც ჰქონდათ. 2 მაისს კინოს სახლში გაიხსნა დიდი ჰოლანდიელი რეჟისორის იოჰან ვან დერ კეუკენის რეტროსპექტივა, რომლის ორგანიზატორები არიან ნიდერლანდური ენისა და კულტურის ცენტრი საქართველოში და კულტურის განვითარების კავკასიური ცენტრი. ამ უკანასკნელის მესვეური, რეჟისორი ირაკლი ფანიაშვილი აღნიშნავს [ირაკლი ფანიაშვილის ხმა]: “შარშან ჩვენ ყურადღება შევაჩერეთ ამ რეჟისორზე, მიმოწერა გვქონდა და მისი ჩამოყვანაც გვინდოდა სემინარებით, მაგრამ სწორედ ამ პროექტის შექმნის დროს გარდაიცვალა, შემდეგ ცოლი დაგვიკავშირდა და მან მოისურვა, შემდგარიყო ეს პროექტი.”

რეტროსპექტივაზე იოჰან ვან დერ კეუკენის საუკეთესო ფილმები უჩვენეს, თანაც კინოფირზე. დასავლელი დოკუმენტალისტის ფილმების რეტროსპექტივა თბილისში არასდროს ჩატარებულა. როგორც ირაკლი ფანიაშვილი ამბობს [ირაკლი ფანიაშვილის ხმა]: “თავად ნიდერლანდებში დოკუმენტალისტიკა არის გაცილებით უფრო მაღალ დონეზე, ვიდრე მხატვრული კინო... თავად საქართველოში კი, მიუხედავად ჩვენი მდიდარი გამოცდილების და ტრადიციებისა, დოკუმენტური კინო, ფაქტობრივად, მწირი გამოცდილებისაა და ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს იქნება ნაბიჯი ამ გამოცდილების გაზიარებისა.”

რეტროსპექტივა გაიხსნა იოჰან ვან დერ კეუკენის ყველაზე სახელგანთქმული ფილმით “გრძელი არდადეგები”. სწორედ ამ სურათის გადაღების წინ შეიტყო რეჟისორმა, რომ პროსტატის კიბო აქვს და სულ რამდენიმე წელიღა დარჩა. მერე კი, თავად ექიმის რჩევით, მოგზაურობა გადაწყვიტა, შეიძლება ითქვას, მოიწყო “გრძელი არდადეგები”, რომლითაც იგი სიცოცხლეს ემშვიდობებოდა.

იოჰან ვან დერ კეუკენი, რომელმაც 17 წლის ასაკში გამოაქვეყნა თავისი ფოტოები (ფოტოს გადაღება 12 წლიდან დაიწყო), შემდეგ კი პარიზის კინოინსტიტუტი დაამთავრა, სანამ სერიოზულად მოეკიდებოდა კინოს გადაღებას, ფილმის თეორიითაც იყო დაინტერესებული და მრავალი საინტერესო სტატია დაბეჭდა. ერთ-ერთ წერილში მან გააერთიანა ორი სახე “სიზმარი და მოგზაურობა” და აღნიშნა, რომ ორივე შემთხვევაში ხდება საკუთარი სივრციდან გასვლის პროცესი. “მე ვიცი, რომ სამყარო არსებობს, მაგრამ არ ვიცი, ვარსებობ თუ არა მე თვითონ,” – წერდა იგი. თუ რეჟისორი იმავეს ფიქრობდა “გრძელი არდადეგების” გადაღების დროს, გამოდის, რომ ეს მოგზაურობა აზიაში, აფრიკაში, ამერიკასა და ევროპაში უფრო საკუთარი იდენტურობის ძიებაა სიკვდილის წინ, თუ გნებავთ, საკუთარი თავისგან გარიყვა იმისთვის, რომ საკუთარი თავი იპოვო, თუ გნებავთ, თვითუარყოფა, როგორც “სიკვდილის რეპეტიცია”. ამიტომ ფილმის აღქმის დროს ძალზე მნიშვნელოვანია, არა მარტო მოუსმინო ავტორის მონოლოგს, არა მარტო დატკბე ფოტოგრაფიით (თუნდაც ბავშვების 500 უნიკალური პორტრეტით, რომელთაც მაყურებელი ვერასდროს დაივიწყებს), არამედ შეეცადო იგრძნო, თუ რა ხდება კამერასა და გადასაღებ ობიექტს შორის, იგრძნო “ურთიერთობის სივრცე”, გამოხატული მზერათა და კულტურათა ამ გასაოცარი შეხვედრით. და თუ იგი “სხვაში შესვლით” ცდილობდა საკუთარი იდენტურობის შეგრძნებას, მაშინ გასაგები ხდება, თუ რატომ გადაიღო ჯერ კიდევ 1964 წელს ფილმი, სახელწოდებით “ბრმა ბავშვი”. შეიძლება თუ არა კინოში უჩვენო სამყარო უსინათლოს მზერით... არა? რატომ? ფოტოგრაფია ხომ დიდი ხანია განთავისუფლდა “აღბეჭდვის” კომპლექსისგან?

იოჰან ვან დერ კეუკენს ეს შეუძლია. ყოველ შემთხვევაში, სამყაროს სხვადასხვა კუთხეში მოგზაურობა მასთან არამც და არამც არ არის “ტურისტული” თუ “ეთნოგრაფიული” ფილმის მსგავსი. ამ ფილმის ყურების დროს ყველაზე ცნობისმოყვარე მაყურებელსაც კი არ გაუჩნდება სურვილი, “დაათვალიეროს” გამოსახულება. უარყოფს რა ხაზობრივ დრამატურგიას (თუმცა სცენარი ძალიან კარგადაა გააზრებული და ერთგვარი სპირალური ფორმა აქვს), რეჟისორი რეალური სამყაროდან ქმნის, მართლაც რომ, სიზმრისეულ, “ხილვით” სამყაროს და, ამავე დროს, არსად კარგავს რეალობის გრძნობას. ამ მხრივ, ძალიან დიდ როლს ასრულებს მასთან ფერი, განსაკუთრებით, რიო დე ჟანეიროში გადაღებულ ეპიზოდში, ხოლო სან ფრანცისკოში მოულოდნელად წარმოჩენილი ჰიჩკოკი, თავისი “თავბრუსხვევით,” რაღა თქმა უნდა, არ არის შემთხვევითი და ეს სახე აქ მხოლოდ იმიტომ არ ჩნდება, რომ სან ფრანცისკოში ვიმყოფებით ამ დროს. ჰოლანდიელი დოკუმენტალისტისთვის ჰიჩკოკიც კერპი უნდა იყოს. იოჰან ვან დერ კეუკენი ხომ შემთხვევით არ წერდა: “ფილმის ზემოქმედებაში არის რაღაც თერაპიული მეთოდის მსგავსი, თუმცა ძალიან ფრთხილად უნდა ვიყოთ, რომ ფსიქოთერაპევტის როლში არ ვიგრძნოთ თავი…” მერე კი დაურთავს: რანაირად შემიძლია ვიცოდე რამე კინოს შესახებ, როცა ჩემი თავი ვერ შემიცვნიაო.

ხშირად კითხულობენ, რატომ გვაქვს ქართველებს პრობლემები დოკუმენტურ კინოში, როცა ამდენი რამ გადავიტანეთ და გადასაღები მასალა ბევრი გვაქვს. ჰოლანდიელი რეჟისორის ფილმების ნახვის შემდეგ, შესაძლებელია, ამ კითხვას ასეთი პასუხი გაეცეს: დოკუმენტურ კინოში (და არა მარტო აქ) პრობლემები გვაქვს სწორედ იმიტომ, რომ ბევრი გადავიტანეთ და იმიტომ, რომ მეტისმეტად ვართ მიჯაჭვული, კონცენტრირებული ამ “გადატანილზე”, ანუ ჩვენს პრობლემებზე, არ გვინდა იმის გააზრება, რომ სივრცე “ჩვენს გარეშეც” არსებობს და რომ ამ პლანეტაზე ბევრს ჩვენზე მეტად უჭირს. მაგრამ ამას რომ მიხვდე, ეს რომ დაინახო, მოგზაურობა, გადაადგილება, ხიფათი უნდა გიყვარდეს (ქართველები კი მოგზაურებით მაინცდამაინც ვერ დავიკვეხნით) და მაშინ, შესაძლოა, აღარც სიკვდილი გახდეს საშიში და ისე შეხვდე მას, როგორც იოჰან ვან დერ კეუკენი შეხვდა.
  • 16x9 Image

    გიორგი გვახარია

    ჟურნალისტი, ხელოვნებათმცოდნე, პროფესორი. აშუქებს კულტურის ისტორიის, კინოს, ხელოვნების საკითხებს, ადამიანის უფლებებს. რადიო თავისუფლებაში მუშაობს 1995 წლიდან. 

XS
SM
MD
LG