ბლოგები

არანაირი აზია და აღმოსავლეთი დღეს ჩვენთან აღარ არსებობს. დასავლეთს ერთადერთი მოწინააღმდეგე ჰყავს - ეს ანტიდასავლეთია.

ანტიდასავლეთი უცნაური მოვლენაა. ესაა აფექტებისა და აზრების ერთობლიობა, რომელიც იბადება ყველგან, სადაც ჩაკეტილ სივრცეში მოდერნული ცივილიზაცია შედის. საინტერესო ისაა, რომ ერთმანეთისაგან სრულიად განსხვავებული კულტურები ძალიან მსგავს რეაქციას იძლევიან. თითქოს განსაცვიფრებელია, არა? რა უნდა ჰქონდეს საერთო მე-19 საუკუნის იაპონიას, მე-20 საუკუნის აფრიკულ ქვეყნებსა და 21-ე საუკუნის რუსეთს? არც არაფერი. მაგრამ რეაქცია მოდერნულ ცივილიზაციაზე ყველა ამ ეპოქასა და რეგიონში ერთნაირი იყო. პასუხი მარტივია: მოდერნულობა იმდენად ძლიერია, რომ საკუთარ თავზე რეაქციის ფორმებსაც კი ის განსაზღვრავს. მეტიც, ძირითადად ისე ხდება ხოლმე, რომ სხვა რეგიონები დასავლურ ცივილიზაციას იმავე არგუმენტებით აკრიტიკებენ, რომლებიც თავად დასავლეთის შიგნით შემუშავდა. მაგალითისათვის, სლავიანოფილობა იყო რუსული ფილოსოფიური მიმდინარეობა, რომელიც რუსეთის ცივილიზაციის უნიკალურობას ამტკიცებდა, მაგრამ ყველა არგუმენტი და ძირითადი ცნება, რომელსაც ის იყენებდა, სინამდვილეში გერმანული რომანტიკული თეოლოგიიდან ჰქონდა აღებული. ანტიდასავლეთის თვითმყოფადობა ფიქციაა, რომლის უკანაც დასავლეთზე აბსოლუტური დამოკიდებულება იმალება.

რაც შეეხება ჩვენს ქვეყანას, ვისაც ჰგონია, რომ მედასავლეთეობისა და ლიბერალიზმის (ეს ორი კი საქართველოში ერთი და იგივეა) დისკრედიტაცია ბოლო ათწლეულის განმავლობაში მოხდა, მას უბრალოდ 90-იანი წლები დაავიწყდა. რამდენად არაპოპულარული იყო ლიბერალური იდეები ნოემბრის რევოლუციამდე, შეგვიძლია გადაცემა „ფსიქოზე“ რეაქციებისა ან იეღოველების დევნის ფაქტების მიხედვით გავიხსენოთ. ის კი არა, პრეზენტაციებზე უწყინარი ალაფურშეტის გავრცელება ბევრის მიერ გაგებულ იქნა, როგორც ქართული სუფრის დასამარების პროექტი. ძველბიჭური და მამულიშვილური დისკურსების სინთეზი, რომლითაც ლაპარაკობდნენ 90-იანი წლები, ვერაფრით იქნებოდა შემწყნარებლური ლიბერალიზმის მიმართ, თუმცა, რაც მართალია, მართალია - ეს დისკურსები სრულიად არაეფექტიანი აღმოჩნდა ლიბერალიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაში.

ბოლო ათწლეულის განმავლობაში წვრილმანი ფსიქოლოგიური და ფიზიკური ძალადობისაკენ მიდრეკილი, მაგრამ სახელმწიფოს რეპრესიული აპარატით შეშინებული ანტიდასავლეთი დაიმალა (პრობლემა ის იყო, რომ ამ რეპრესიულმა აპარატმა დასავლური ცხოვრების წესის დასაყრდენი - საშუალო კლასი - იმაზე კიდევ უფრო მეტად შეაშინა, ვიდრე ანტიდასავლური ჯგუფები). ერთადერთი სივრცე, რომელიც ანტიდასავლეთმა საქართველოში თავშესაფრად აღმოაჩინა, ეკლესია იყო. მაგრამ თავად ეს სივრცე ბოლო ათი წლის განმავლობაში განუზომლად და განუხრელად იზრდებოდა; ეკლესიის რეიტინგი ტოვებდა ადამიანურ განზომილებებს და აღწევდა ღვთაებრივ სიმაღლეებს. ხელისუფლების შეცვლის შემდეგ ანტიდასავლეთი ღიად გამოვიდა საჯარო ასპარეზზე; საგრძნობი ადგილი დაიკავა მან პოლიტიკურ სისტემაშიც. ახლა ის ძლიერ მოკავშირესთან ხელშეკრულების დადების პროცესშია, და ეს მოკავშირე ქვეყნის გარეთ მდებარეობს.

მახსოვს, წლების წინ ერთ უცხოელ დიპლომატს ვუთხარი: რუსეთის პრობლემა ისაა, რომ მას არ აქვს რბილი ძალა, მიზიდულობა-მეთქი. სამაგიეროდ, მას აქვს უნარი, თუ არ დამორჩილდებით, ტანკებით გადაგიაროთო - მომიგო ცინიზმნარევი გონებამახვილობით. „ეს არაა საკმარისი“ - ვუპასუხე მე. დღესაც მგონია, რომ ჩემი ბოლო პასუხი მართალი იყო, მაგრამ ჩემი თავდაპირველი დაშვება თვალსა და ხელს შუა არასწორი ხდება. რუსეთი, რომელსაც დღეს საკუთარი თავი მხოლოდ როგორც ანტიდასავლეთი ესმის, მიზიდულობასა და მომხვიბვლელობას იძენს. ეს მიზიდულობა მათზე მუშაობს, ვინც ცხოვრება ვერ ააწყო (და კიდევ მათზე, ვისაც ამ წარუმატებელი ადამიანებით მანიპულირება სურს). მათ რიგებში ადვილად ვრცელდება მითოლოგია, რომლის მთავარი უწყებაა: შენ ცუდი ცხოვრება გაქვს, მაგრამ კაცი ხარ იმიტომ, რომ „კაცს მაინც არ აღოღდები“; გაუნათლებლები ვართ, მაგრამ სამაგიეროდ მე-12 საუკუნეში...; ჯანდაცვა არ გვივარგა, მაგრამ სულიერების საბადოები ხომ გვაქვს; გული უნდა გტკიოდეს, აბა... ასე თვალსა და ხელს შუა იქცევა ჩავარდნა მთავარ და, საბოლოოდ, ერთადერთ ღირსებად.

ამ მითოსურ წარმოდგენებთან ბრძოლის საუკეთესო საშუალება ცხოვრების გაუმჯობესებაა. ქვეყანაში, სადაც ყველა მოტივირებული ადამიანი სამუშაოს იპოვის, ხოლო ყველა დაუცველს ქმედითი დახმარების იმედი აქვს, ამ მითოლოგიის ვირუსის გავრცელების ნაკლები შანსია. ამიტომ, პირველ რიგში, ძლიერი ეკონომიკა და ეფექტიანი სახელმწიფო გვჭირდება. ესაა პოზიტიური ამოცანა.

მაგრამ ამ მარტივი პასუხით ქვეშიდან ვერ გამოვალთ. პრობლემაც სწორედ ისაა, რომ ამ მითოლოგიის გავრცელება შეუძლებელს ხდის განვითარებას. ადამიანები, რომლებსაც სწამთ, რომ ამქვეყნიური ცხოვრების თამაში აპრიორი წაგებული აქვთ, ვერასოდეს ააშენებენ თანამედროვე ქვეყანას.

რაც იმას ნიშნავს, რომ საჭიროა ამ მითების წინააღმდეგ ბრძოლა. რელიგიურ ფუნდამანტალიზმსა და პოლიტიკურ კონსპიროლოგიას ახალი განმანათლებლობა უნდა დაუპირისპირდეს. ახალი ეს განმანათლებლობა ჯერ იმიტომ იქნება, რომ ჩვენ ის თავის დროზე გამოვტოვეთ. დიახ, ჩვენ ევროპული, დასავლური ცივილიზაციის ნაწილი ვართ, მაგრამ მისი ყველა ეტაპი არ გაგვივლია და მათ შორის მთავარი „გაუვლელი“ ეტაპი სწორედაც რომ განმანათლებლობაა. მაგრამ ახალი ეს განმანათლებლობა იმ აზრითაც უნდა იყოს, რომ ის ვერ იქნება ევროპული, მე-18 საუკუნის განმანათლებლობის უბრალო გამეორება. საბოლოო და აბსოლუტური ჭეშმარიტებების დღეს აღარ გვჯერა. ჩვენ ვეღარ მივიღებთ იმას, რომ „ეს ჭეშმარიტებები არის თავისთავად ცხადი“. ჩვენ უკვე ვიცით, რომ თავისთავად ცხადი ჭეშმარიტებები არ არსებობს.

ოღონდ სკეპტიციზმი სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ არ შეგვიძლია დავინახოთ შეცდომა, იდიოტიზმი, ტყუილი, მავნე პროპაგანდა. სწორად რომ პირიქით: აბსოლუტური ჭეშმარიტებების რომ არ გვჯერა, ეს სწორედ კრიტიკული აზროვნების დამსახურებაა, რომელიც შეცდომებს ბევრად უფრო სწრაფად აღმოგვაჩენინებს.

სწორედ ესაა ნეგატიური ამოცანა: არ დავუშვათ მითოლოგიის გავრცელება, რომელიც მოკლავს განვითარების შანსს. შევქმნათ რაციონალობის ანკლავები მტრულ გარემოში, მოვახდინოთ კრიტიკული აზრის ინსტიტუციონალიზაცია მედიაში, უნივერსიტეტებში, ენ-ჯი-ოებსა თუ პოლიტიკურ პარტიებში.

და კიდევ ერთი: დასავლეთთან დაახლოება სულაც არ ნიშნავს თვითმყოფადობაზე უარის თქმას. სულ პირიქით: ყველა დასავლური ქვეყანა სხვადასხვანაირია. დასავლეთი მრავალფეროვანია და სხვადასხვაგვარი.

ერთმანეთს ყველაზე მეტად ანტიდასავლური ქვეყნები ჰგვანან.

„თავისუფალ ერთა მძლე კავშირი ძმური, შეუკრავს მუდმივად დიდ რუსეთის ხალხს...“ – 1943 წელს, მეორე მსოფლიო ომის დროს დაწერილი საბჭოთა კავშირის ჰიმნის ამ პირველ ორი სტრიქონში საბჭოთა იმპერიულობის არსია განცხადებული, თანაც სრულიად ღიად და არაორაზროვნად: ესაა რუსეთით გაერთიანებული „თავისუფალი ერების“ (რუსულ ორიგინალში: რესპუბლიკების) მარადიული კავშირი. ამ ფრაზაში რუსეთის როლზე მეტად მნიშვნელოვანია თავად სიტყვა „მუდმივად“ (რუს. навеки), რომელიც რუსეთით შეკრულ კავშირს მარადიულს ხდის. სწორედ რელიგიური წარმომავლობის ტერმინი „მარადისობა“ ანიჭებდა ამ სახელმწიფოს ერთგვარ საკრალურ შინაარსს, რამდენადაც იმპერიულობის იდეა მარადიულ, არაწარმავალ წესრიგს გულისხმობს. მარადისობის მეშვეობით ძალაუფლება მისი ღვთაებრიობის რწმენას თუ ილუზიას ქმნის, რაც ამავე დროს ძალაუფლების მიერ ჩადენილი ყველა სისასტიკისა და დანაშაულებრივი ქმედების გამმართლებელიცაა.

ძალაუფლების ღვთაებრიობისა და, ამდენად, მარადიულობის იდეა ძალაუფლების გაჩენისთანავე დაიბადა და თავის სრულყოფას ქრისტიანულ იმპერიაში მიაღწია, სადაც II საუკუნიდან მოყოლებული „ქილიაზმის“, ანუ ქრისტეს ათასწლოვანი ხელმწიფების იდეა იქადაგებოდა, ხოლო IV საუკუნიდან მოყოლებული ქრისტიანული იმპერიები საკუთარ თავს ამ იდეის მიწაზე განსხეულებად წარმოსახავდნენ. ამ იმპერიების გაქრობის შემდეგ, უკვე ახალ დროებაში საკუთარი მარადიული ხელმწიფების რწმენა მხოლოდ ორ ყველაზე ტოტალიტარულ და სასტიკ რეჟიმში - ნაცისტურ გერმანიასა და საბჭოთა კავშირში - გაცოცხლდა, თუმცა სამარადჟამოდ შექმნილი ნაცისტური გერმანიის მესამე რაიხმა 12 წელი გაძლო, ხოლო „მძლე კავშირი ძმური“ 69 წლის შემდეგ იქცა ისტორიის კუთვნილებად.

არც საბჭოთა სახელმწიფოს შემქმნელებს და მეთაურებს, რომლებიც ხალხზე ძალადობდნენ და არც საბჭოთა ხალხს, რომელიც ერთდროულად ამ ძალადობისა და უკანონობის მსხვერპლიც იყო და თანამონაწილეც, მცირე გამონაკლისების გარდა, ეჭვი არ ეპარებოდა საბჭოთა სისტემის მარადიულობაში. სისტემასთან მორგება და კონფორმიზმი მის მარადიულობასთან შეგუებითაც იყო ნაკარნახები.

მარადიულობის ილუზია ხელისუფლებას თუ სისტემას ყოვლისმომცველსა და ტოტალიტარულს ხდის, სადაც მისი ყოველ წევრი საერთო უკანონობისა და დანაშაულის თანამონაწილეა. დემოკრატიულ წესრიგში კი პოლიტიკოსებს და პარტიებს გაცნობიერებული აქვთ, რომ მათი ხელისუფლების მანდატი დროებითია და სალეგისტლატურო ვადით რეგლამენტირებული. აქედან გამომდინარე, დემოკრატიისათვის „მარადიული ხელმწიფობის“ ილუზიებიც უცხოა. თანაც, სამართლებრივ სახელწიფოში კანონის უზენაესობისგან ვერც თანამდებობა თუ სხვა სახის ავტორიტეტული პოზიცია ვერ დაიცავს უკანონო ქმედებისაგან. ძალაუფლების ქონის დროებითობის ცნობიერება კი ადამიანებს აიძულებს ბოროტად არ გამოიყენონ მათთვის დროებით მინიჭებული მანდატი. ამის საპირისპიროდ, ტოტალიტარული ცნობიერება, რომელიც საკუთარი ძალაუფლების მარადიულობის რწმენაზე დგას, პირდაპირ უბიძგებს ადამიანებს, მათთვის მინიჭებული უფლებების გადამეტებისაკენ, რამდენადაც მარადიული ძალაუფლება თუ მისი ილუზია დაუსჯელობის გარანტიაცაა.

საბჭოთა მოქალაქეთა უმეტესობისათვის დაუჯერებელი იყო ის ფაქტი, რომ საკუთარი არსებობის 69 წლისთავამდე ხუთი დღით ადრე – 1991 წლის 25 დეკემბერს ამ სახელმწიფომ არსებობა შეწყვიტა. თუმცა რაც არ შეწყვეტილა, ეს ხელისუფლების მარადიულობის რწმენა-ილუზიაა, რომელიც ყოფილ საბჭოთა ადამიანებს ინერციით გამოჰყვათ აღარარსებული წყობილებისაგან და დღემდე მათი ცნობიერების განმსაზღვრელია. ეს ეხება უკლებლივ ყველა იმ ხელისუფლებას, რომელიც საქართველოში საბჭოთას შემდეგ მოვიდა, მიუხედავად იმისა, რომ არცერთი მათგანი სამადლობელო თაიგულებით ხელში არ გამომშვიდობებია დიდების კვარცხლბეკებზე დგომას. საკუთარი ძალაუფლების მარადიულობის ილუზია იმდენად ძლიერი და დამაბრმავებელი აღმოჩნდა, რომ მან ძალაუფლების მფლობელებს რეალობის გრძნობა და კეთილგონიერება დააკარგვინა. ამ ილუზიის პირველი მსხვერპლი საქართველოს პირველი პრეზიდენტი აღმოჩნდა, რომელსაც შეიარაღებულ გადატრიალებამდე რამდენიმე დღით ადრე საკუთარი გენერალური პროკურორი მისი მმართველობის მომავალი 25 წლის სადღეგრძელოთი აწონებდა თავს.

საკუთარი ძალაუფლების მარადიულობის რწმენა არც იმ იარაღიან ხალხს აკლდა, რომელიც გამსახურდიას დამხობის შემდეგ განაგებდა ქვეყანას. ალბათ ეს რწმენა აძლევდა მათ იმის ძალას, რომ ეძარცვათ, ეხოცათ, ადამიანები ეუთოებინათ. მაგრამ მათი თარეშიც თითქოს უეცრად, ერთი ხელის მოსმით დასრულდა, როდესაც 1995 წელს შევარდნაძეზე წარუმატებელი ტერაქტის შემდეგ, მაშინ ჯერ ისევ პარლამენტის თავმჯდომარემ და სახელმწიფოს მეთაურმა შევარდნაძემ შეიარაღებულები განაიარაღა და დილეგებში უკრა თავი.

1995 წლის არჩევნებში გამარჯვების შემდეგ, დაიწყო შევარდნაძის მარადიული პრეზიდენტობის ეპოქა, რომელიც, მიუხედავად პრეზიდენტის ასაკისა, უსასრულო ხანად აღიქმებოდა და დიდსა თუ პატარას კონფორმიზმისა და მორგების უნიკალურ საშუალებებს აძლევდა. შევარდნაძის მთავარი დევიზი – „სტაბილურობა“ - სტაბილურ და ყოვლისმომცველ კორუფციად განხორციელდა. შევარდნაძე, რომელმაც, როგორც სსრკ-ს საგარეო საქმეთა მინისტრმა, მსოფლიოს დემოკრატიზაციის ისტორიაში მოიპოვა საპატიო ადგილი, საქართველოშიც კორუფციის ყველაზე დემოკრატიული ფორმა შექმნა, სადაც სახელმწიფოს ყველა ეშელონი და უჯრედი თანაბრად კორუმპირებული შეიძლება ყოფილიყო. პრეზიდენტის მარადიულობის თემა კი შევარდნაძის მმართველობის პერიოდის ყველაზე პოპულარულ და სალაღობო პოლიტიკურ ფოლკლორად იქცა და მისი უკვდავ-უბერებლობის მითის ნგრევაც დააჩქარა.

სააკაშვილის ხელისუფლებისგან საკუთარი მარადიულობის რწმენა, რომელიც ხელისუფალთა ასაკითაც შეიძლება ყოფილიყო განპირობებული, ამ ხელისუფლების იდეოლოგთა საყვარელი ავტორის, ავსტრიელი ეკონომისტის, ფრიდრიხ ფონ ჰაიეკის ერთი წიგნის სათაურით შეიძლება შეფასდეს: „დამღუპველი თვითდაჯერებულობა“. ამ რწმენით გაერთიანებული ნაციონალური მოძრაობის ბირთვი რელიგიურ გაერთიანებას დაემსგავსა, რომელიც თანაბრად იყო დარწმუნებული როგორც საკუთარ ქმედებათა უცდომლობაში, ასევე თავისი მმართველობის მარადიულობაშიც. ასეთი რწმენა ძალაუფლებას „ეკონომიისგან“, მისი რაციონალურად გამოყენებისგან ათავისუფლებს და ძალმომრეობად გარდასახავს. ნაციონალურ მოძრაობას მისივე შექმნილ და დაჯერებულ მარადიულობის ილუზიაში გამოეცალა ძალაუფლება.

2012 წლის ოქტომბრიდან მოყოლებული, როდესაც მმართველი ქართული ოცნება და ოპოზიციური ნაციონალური მოძრაობა კოჰაბიტაციის საქმეების გარჩევით იყვნენ დაკავებული, საქართველოს ძალაუფლების რეალურ პრეტენდენტად მართლმადიდებელი ეკლესია და მისი ზეკანონიერი საპატრიარქო მოევლინა. საპატრიარქო, რომელიც შევარდნაძისა და სააკაშვილის ხელშეწყობით მძლავრ ფეოდალურ ორგანიზმად ჩამოყალიბდა, ქართული ოცნების გამარჯვება საკუთარი მარადიული ხელმწიფების დადგომად აღიქვა და ხელისუფლებაზე გეგმაზომიერ ზეწოლას შეუდგა.

2013 წლის 17 მაისის ძალადობრივი ფარსით ეკლესიამ ძალაუფლების ფაქტობრივი უზურპაცია მოახდინა. სახელმწიფო უძლური აღმოჩნდა წინააღმდეგობა გაეწია მოძალადე სამღვდელოებისა და მისი ეგზალტირებული მრევლისათვის და ვერც სამართლებრივი პასუხისმგებლობა შეჰკადრა ზესახელმწიფოებრივი ძალაუფლების მქონე ანაფორიანებს. ამით სახელმწიფო ხელისუფლება დე ფაქტო იქცა საპატრიარქოს სურვილების აღმასრულებელ ორგანოდ. ამასთანავე სრულიად ნათელი გახდა ის ფაქტიც, რომ ეკლესია არა სასულიერო დაწესებულება, არამედ ძალაუფლების უმაღლესი ორგანოა. საქართველოში, ფაქტობრივად, რეალობად იქცევა ის მოდელი, რომელიც ისლამური რევოლუციის შემდეგ მოქმედებს ირანში, სადაც საბოლოო სიტყვის უფლება არც პარლამენტს და არც პრეზიდენტს, არამედ სასულიერო პირთაგან შემდგარ „ზედამხედველთა საბჭოს“ ეკუთვნის. თუ ეს სისტემა ირანში დაკანონებულია, საქართველოში მას არაფორმალური სახე აქვს.

დღეს საქართველოს პოლიტიკური ლიდერი კათალიკოს-პატრიარქი ილია II-ა, რომლის ავტორიტეტიც ისეთივე მაღალია, როგორიც თავის დროზე ქვეყნის „ქარიზმატული“ პრეზიდენტებისა იყო. ძალაუფლების არაფორმალურობა ეკლესიას პასუხისმგებლობისგან ათავისუფლებს, ანუ არსებულ მოუგვარებელ პრობლემებზე მას პასუხს არავინ მოსთხოვს. სამაგიეროდ ნებისმიერი მეტნაკლებად მნიშვნელოვანი პოლიტიკური გადაწყვეტილება მხოლოდ საპატრიარქოს ლოცვა-კურთხევითა მიიღება, რაც სახელმწიფოს აცლის კონსტიტუციურ საფუძვლებს.

საპატრიარქოს ზეკანონიერება და მისი დაუოკებელი სწრაფვა პოლიტიკური ძალაუფლებისაკენ საბჭოური ტოტალიტარიზმის რეანიმაციის ბოლო მცდელობაა. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესის ღიად გამოხატული ანტიდასავლურობა დემოკრატიისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს შიშითაა ნაკარნახები, რომელსაც საპატრიარქო ქვეყნის დასავლური „გარყვნილებებისგან“ და მისივე შეთხზული „ეროვნული იდენტობის“ დაცვის წმინდა მისიით ნიღბავს. ამ ისტერიის უკან კი მხოლოდ საკუთარი პოლიტიკური გავლენისა და მოხვეჭილი სიმდიდრის შენარჩუნების ინსტინქტი იმალება, რადგანაც ქვეყნის დემოკრატიზაცია და სამართლებრივი სახელმწიფოს შექმნა მათ მიერ მიტაცებული ძალაუფლების აღსასრულს მოასწავებს. ამდენად, ის კვლავაც კიდევ უფრო ენერგიულად შეეცდება წინ აღუდგეს საქართველოს გადასავლურებას, განათლების დონის ამაღლებას და ეკონომიკურ წინსვლას, რადგანაც სამღვდელოების ბატონობა მხოლოდ ეკონომიკურად სუსტ, სამართლებრივად განუვითარებელ და გაუნათლებელ ქვეყანაშია შესაძლებელი.

აგრესია, სიძულვილისა და შეუწყნარებლობის ქადაგება, წამქეზებლობა და მუქარა, ქსენოფობია და ობსკურანტიზმი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ძირითად იდეოლოგიურ ხაზს წარმოადგენს, რაც საპატრიარქოს ტოტალური ძალაუფლების აგონიის გამოხატულებაცაა, რამდენადაც მარადიულობის ილუზია, რომელსაც ძალაუფლების ამგვარი მოდელი ემყარება, იმდენად ამოვარდნილია თანამედროვე სამყაროს რეალობიდან და იმდენად დრომოჭმულ და უგემოვნო ზღაპრებსა და მასკარადებზე დგას, რომ მისი გარდაუვალი კრახის შეჩერება თავად ისეთ ზეავტორიტეტსაც კი არ შეუძლია, როგორიც კათალიკოს-პატრიარქია.