ბლოგები

შეიძლება ეს თემა ბევრმა რადიო „თავისუფლების“ ბლოგის ღირსადაც არ მიიჩნიოს, მაგრამ მე მაინც ვფიქრობ, რომ დროა მეცნიერების პოლიტიკურ და ეკონომიკურ მნიშვნელობაზე დავფიქრდეთ. იმისათვის, რომ უკეთესი ეკონომიკა გვქონდეს, აუცილებელია არა მხოლოდ ადგილობრივი კომპეტენტური კადრების მომზადება, არამედ სამეცნიერო ინოვაციების, „ნოუ ჰაუების“ შექმნა. სამეცნიერო და საგანმანათლებლო პროცესი ერთმანეთთან მჭიდროდ არის გადაჯაჭვული - შეუძლებელია სტუდენტებისთვის მაღალი ხარისხის განათლების მიწოდება წარმატებული მეცნიერების მომზადების გარეშე და პირიქით.

90-იანი წლებიდან მოყოლებული ქართული საგანმანათლებლო და სამეცნიერო სივრცე ე.წ. „ტვინების გადინების“ ტენდენციის მსხვერპლი გახდა. „ტვინების გადინება“ ეწოდება წარმატებული მეცნიერების, სტუდენტებისა და პროფესიონალების ემიგრაციას, როგორც წესი, განვითარებადიდან განვითარებულ ქვეყნებში (ან იქ, სადაც სამეცნიერო და საგანმანათლებლო საქმიანობისთვის უკეთესი პირობები არის შექმნილი). მოცემულ ეტაპზე იმ ძირითადი სოციალური და ინსტიტუციური ფაქტორების უმეტესობა, რაც „ტვინების გადინებას“ უწყობს ხელს, კვლავ დიდ გავლენას ახდენს ქართულ აკადემიურ სფეროზე. ამავე დროს, სხვადასხვა მიზეზებით მოსალოდნელია ამ პროცესის შენელება, თუ არა შემოტრიალება. ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რაც „ტვინების გადინების“ პროცესს შეანელებს, არის ის, რომ საქართველოს კარგა ხანია გაუჩნდა პოლიტიკური მომავალი და ევროპულ სტრუქტურებში ინტეგრირების შანსი. ეს, ჩემი აზრით, საქართველოთი პროფესიულ დაინტერესებას აუცილებლად გაზრდის, იმას რომ თავი დავანებოთ, რომ ემიგრირებულ მეცნიერებს და პროფესიონალებს აქვთ მჭიდრო კულტურული და სოციალური კავშირები თავიანთ სამშობლოსთან, ნაციონალური იდენტობა არ აქვთ შეცვლილი და არ არიან მთლიანად მოწყვეტილი ადგილობრივ პროცესებს (ყველაზე კარგი მაგალითი არის მიუნხენის ლუდვიგ-მაქსიმილიანის უნივერსიტეტის ფიზიკის პროფესორი გია დვალი, რომელიც ამ დრომდე აქტიურად არის დაკავებული საზოგადოებრივი მოღვაწეობით საქართველოში).

საქართველოში მიმდინარე პროცესები უბიძგებს აქაურ მეცნიერებსაც, მეტი წვლილი შეიტანონ ადგილზე მეცნიერების განვითარებაში. სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ის, რომ სახელწიფო ყველანაირი საშუალებით ხელს უწყობდეს ქართული აკადემიური სფეროს განვითარება. ამისათვის საჭიროა გაცილებით მეტი ფინანსური რესურსების გამოყოფა მეცნიერებისთვის, პირველ რიგში კი სამეცნიერო და საგანმანათლებლო ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესება.

„საქართველოს რეფორმების ასოციაციის“ მიერ შარშან ჩატარებული კვლევის მიხედვით, რომელიც ძირითად საქართველოში სოციალური მეცნიერების განვითარების დონეს ეხებოდა, კვლევითი და საგანმანათლებლო ინფრასტრუქტურის არარსებობა კვლევითი პროცესის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი შემაფერხებელი ფაქტორია. აქ უმთავრესად იგულისხმება სამეცნიერო ბიბლიოთეკების მწირი რესურსები.

სამეცნიერო ბიბლიოთეკები შეგვიძლია ორ ნაწილად დავყოთ: ელექტრონულ ბიბლიოთეკებად, სადაც ძირითადად აკადემიურ ჟურნალებში დაბეჭდილი სტატიები მოიპოვება, და ტრადიციულ ბიბლიოთეკებად, სადაც სამეცნიერო წიგნები არის დაცული ბეჭდური და ზოგ შემთხვევაში ელექტრონული ფორმით. ელექტრონული ბიბლიოთეკების სიმწირე განსაკუთრებით თვალში საცემია და პირდაპირ მოქმედებს საქართველოში არსებული სამეცნიერო კვლევის ხარისხზე. იმისათვის, რომ მეცნიერმა მაღალი დონის კვლევა ჩაატაროს, აუცილებელია, რომ მას ჰქონდეს წვდომა თავის დარგში ჩატარებულ უახლეს კვლევებზე. ქართულ უნივერსიტეტებს კი წვდომა ძირითადად ისეთ ელექტრონულ ბიბლიოთეკებზე აქვთ, სადაც არქივში გადატანილი, შედარებით მოძველებული სტატიებია დაცული. იმისათვის, რომ უახლეს სტატიებზე წვდომა გვქონდეს, საჭიროა თავად საგამომცემლო კომპანიების ლიცენზიის მოპოვება. დღეისათვის მსოფლიო აკადემიურ ბაზარზე სამი ყველაზე დიდი აკადემიური საგამომცემლო კომპანია მუშაობს: Reed Elsevier, Springer და Wiley. ეს სამივე ჯამში მოიცავს გამოცემული აკადემიური სტატიების 42 %-ს.

Elsevier-ის მონაცემთა ბაზებზე წვდომა განათლების სამინისტროს დახმარებით ზოგიერთ საჯარო უნივერსიტეტს უკვე აქვს (Springer-ზე წვდომის ლინკი მოიპოვება თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ვებსაიტზე, თუმცა ამ მონაცემთა ბაზის შესახებ არაფერია ნათქვამი ილიას უნივერსიტეტის ვებსაიტზე. საჭიროა ელექტრონული ბიბლიოთეკების ისე შევსება, რომ ადეკვატური რესურსები არსებობდეს ნებისმიერ აქტუალურ დარგში კვლევის ჩასატარებლად. ეს გულისხმობს როგორც უკვე არსებული სერვისების უკეთ გამართვას და კოორდინაციას, ასევე ახალი სერვისების დამატებას (მათ შორის, ზოგიერთი აქტუალური დარგისთვის სპეციფიური გამოცემების გამოწერას). დამატებით, მნიშვნელოვანია არსებული სერვისების განვრცობა აკრედიტირებულ კერძო უნივერსიტეტებზეც, ვინაიდან, საქართველოში ისედაც მწირი ადამიანური რესურსების არსებობის პირობებში, კერძო სექტორის სახელმწიფო პროგრამებიდან გამორიცხვა გამართლებული ვერ იქნება.

რაც შეეხება ტრადიციულ ბიბლიოთეკებს, აქ საქმე გაცილებით უფრო მძიმედ არის. მართალია, არსებობს ეროვნული სამეცნიერო ბიბლიოთეკა, მაგრამ მისი რესურსები უაღრესად შეზღუდულია. ამაში დასარწმუნებლად სტუდენტებს და მკვლევრებს მარტივი ექსპერიმენტის ჩატარებას ვთავაზობ: ადექით და ბიბლიოთეკის საძიებო სისტემაში შეიყვანეთ თქვენს დარგში გამოცემული ყველაზე მნიშვნელოვანი სამეცნიერო წიგნები. გარწმუნებთ, რომ უმრავლეს შემთხვევაში ასეთების პოვნას ვერ შეძლებთ (მაგალითისთვის, მე ვეცადე მომეძებნა პოლიტიკის ფილოსოფიაში ან პოლიტიკის მეცნიერებაში გამოცემული კლასიკად მიჩნეული წიგნები და თითქმის ვერც ერთს ვერ მივაგენი). სამეცნიერო კვლევის ასეთ პირობებში ჩატარება შეუძლებელია, როცა არათუ უახლესი შრომების, არამედ კლასიკად მიჩნეული წიგნების მოპოვების შესაძლებლობაც კი არ არსებობს (ცინიკოსებმა ამაზე შეიძლება მკვლევრებს ურჩიონ, რომ ე.წ. „ტორენტებიდან“, მეკობრულად გადმოწერილი წიგნებით იხელმძღვანელონ).

საქართველოს აქვს ამბიცია, რომ იყოს ქვეყანა, რომელიც შეძლებს საკუთარი თავის წარმატებულად მართვას. ადგილობრივი მეცნიერების განვითარების გარეშე შეუძლებელი იქნება ამგვარი ინტელექტუალური დამოუკიდებლობის მოპოვება, რომელიც შემდგომ აუცილებლად გადაითარგმნება სოციალურ და ეკონომიკურ განვითარებაში. თუ სახელმწიფოს ეს ჭეშმარიტება გათავისებული აქვს, აუცილებელია, რომ მან გადადგას ქმედითი ნაბიჯები მდგომარეობის გამოსასწორებლად - სულ მცირე, სამეცნიერო და საგანმანათლებლო ბიბლიოთეკების გასაუმჯობესებლად მაინც.

2008 წლის აგვისტოს ომში განცდილი სამხედრო მარცხის შემდეგ საქართველოს საზოგადოების დიდმა ნაწილმა, მაშინდელი მმართველი პოლიტიკური ძალის მძლავრი პროპაგანდისტული „ბრეინუოშინგის“ წყალობით, რამდენიმე წელი იცხოვრა იმის მოლოდინში, რომ რუსეთი დღე-დღეზე დასუსტდებოდა, დაიშლებოდა და ამის შედეგად საქართველო უმტკივნეულოდ და სწრაფად აღადგენდა კონტროლს ოკუპირებული აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის რეგიონებზე.

იმხანად კრემლის მიერ საქართველოს დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულის გამო ჩრდილოელი მეზობლის სახელმწიფო პოლიტიკის მიმართ ანტაგონიზმი იმდენად დიდი იყო, ხოლო სიძულვილი იმდენად საყოველთაო, რომ საზოგადოების მოაზროვნე ნაწილშიც კი მკრეხელობად ითვლებოდა მსჯელობა იმაზე, თუ რა გზებით, ვისი დახმარებით, რა დროში და რის ფასად მოახერხებდა საქართველო დაკარგული კონტროლის აღდგენას მოვლენათა ასეთი სახარბიელო სცენარით განვითარების შემთხვევაში.

არადა, თუ უახლეს ისტორიას გადავავლებთ თვალს, ძნელი წარმოსადგენია ეკონომიკურად იმაზე უფრო დაუძლურებული, სამხედრო ორგანიზაციის თვალსაზრისით დაქვეითებული, სოციალურად თუ პოლიტიკურად არასტაბილური ქვეყანა, როგორიც რუსეთი იყო 1990-იანი წლების დასაწყისში. მაგრამ მაშინაც კი, ამ ძალაგამოცლილმა გიგანტმა იოლად მოახერხა საქართველოში „მართვადი ქაოსის“ დანერგვა, პოლიტიკური ძალების გათიშვა, ქვეყნის ეკონომიკური დასუსტება და საქართველოს არმიის განადგურება აფხაზეთში, რასაც შედეგად მოჰყვა დამპყრობლის წინაშე დაჩეხილ-დანაწევრებული საქართველოს ფაქტობრივი კაპიტულაცია და რუსეთის მიერ შექმნილ დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობაში თავჩაქინდრული შესვლა.

მაგრამ საქართველოში, სადაც ლამის ყველა ტრაგიკული მოვლენა ფატალიზმით, განგების ნების გარდუვალობით თუ გარე ძალების მტრული მოქმედებით აიხსნება, არ უყვართ ისტორიის კრიტიკული შეფასება და საკუთარი წილი პასუხისმგებლობის აღიარება. ჩვენში უფრო იოლია „ააგდო“ პუბლიკა და დააჯერო, რომ მალე მტერი დაუძლურდება და მოკვდება, „საქართველო კი ჰგიეს უკუნითი უკუნისამდე“.

ამასთან, ეს ქართული მიამიტობა ჭეშმარიტად ამოუწურავია და ის მეტნაკლებად ახასიათებს ყველას: ულტრანაციონალისტებსაც და ულტრალიბერალებსაც, პატრიოტებსაც და ურაპატრიოტებსაც, ჟურნალისტებსაც და ფსევდოჟურნალისტებსაც.

სწორედ ამ რეპერტუარიდან არის ის აჟიოტაჟიც, რამაც ამ დღეებში მოიცვა ქართული საინფორმაციო სივრცე და ბლოგოსფერო. საუბარია ვლადიმირ პუტინის შესაძლო დაუძლურებასა თუ მის სიკვდილზე, რისთვისაც ზოგიერთმა „საზეიმო ქელეხის“ სუფრის თადარიგიც დაიჭირა.

არ დავმალავ, გულის სიღრმეში მესმის კიდეც ჩემი ამ თანამემამულეებისა, მით უფრო, რომ პუტინის შესაძლო ავადმყოფობის ამბავს მხოლოდ საქართველოში როდი შეხვდნენ სიხარულით. ოღონდ, საქართველოსაგან განსხვავებით, სადაც „საზეიმო ქელეხის“ განცდა ლამის ყოვლისმომცველია, სხვა ქვეყნებში იმაზე უფრო მეტს ფიქრობენ, რა იქნება ხვალ, თუ ეს ცნობა მართალი აღმოჩნდა; ან რა შეიცვლება იმით, თუ კრემლში მოვა „პუტინი 2“ − მედვედევის, ივანოვის თუ, სულაც, ნავალნის სახით, რომელმაც 2008 წელს ქართველებს, „გრუზინების“ ანალოგიით „გრიზუნები“ უწოდა?

დიქტატორების გარდაცვალება, როგორც წესი, დიდ კატაკლიზმებს იწვევს პატარა ქვეყნებისთვის და, ამასთანავე, ახალ შესაძლებლობებსაც წარმოშობს. გააჩნია, ვინ როგორ გამოიყენებს და მოერგება ახალ რეალობას. ვითარების ცვლილებას, როგორც წესი, წარმატებით იყენებს ის ხალხი, ვისი ელიტაც ამისთვის წინასწარ ემზადება.

ჩვენში კი კვლავაც უცხოა მოვლენათა წინასწარ განჭვრეტა, სხვათა გამოცდილების შესწავლა, პერსპექტიული დაგეგმვა იმისა, თუ რა შეიძლება მოხდეს ახლო, თვალსაწიერსა თუ შორეულ მომავალში, რათა ქვეყანა მზად იყოს შესაძლო გამოწვევებთან თუ პრობლემებთან გასამკლავებლად. პოპულიზმი, „ქართული მისიის“ გაფეტიშება და „ემოციური პატრიოტიზმი“ ყოველთვის სჭარბობდა „რაციონალურ პატრიოტიზმს“, ხოლო ზოგ შემთხვევაში ვითარების რაციონალური შეფასება ლამის კოლაბორაციონიზმად და ანტისახელმწიფოებრივ ქმედებადაც კი ითვლებოდა.

„საქართველო მარტო ′ბორჯომით′, ღვინით და მარგანეცით შეძლებს თავის რჩენას“, ასე უპასუხებდნენ პოპულისტები აკაკი ბაქრაძეს, რომელიც 1980-იანი წლების ბოლოს საქართველოს მაშინდელ პოლიტიკურ სპექტრს ქვეყნის განვითარების ეკონომიკური გეგმისა და პოლიტიკური კონცეფციის შემუშავებისაკენ მოუწოდებდა.

ასეთ გეგმაზე მუშაობა მოითხოვს ემოციების განზე გაწევას, მოთმინებას, პროფესიონალიზმს, ერთმანეთის აზრის პატივისცემას, კონსენსუსსა და საინფორმაციო უზრუნველყოფას, რაც ყოვლად შეუძლებელია პოლიტიკურ სპექტრსა და მედიაში ფესვგადგმული პოპულიზმისა და ყოვლისმომცველი კონსპიროლოგიის გამო. ყოველივე ზემოთქმულიდან კი ერთი დასკვნა შეიძლება გაკეთდეს: სამოქალაქო დაპირისპირება, ქაოსი და არეულობა, უახლოეს ხანებში, სწორედ საქართველოშია გარადაუვალი.