Accessibility links

რადიო თავისუფლება რადიო თავისუფლება

ბლოგები

Sorry! No content for 28 დეკემბერი. See content from before

ორშაბათი, 21 დეკემბერი 2020

წინა ბლოგპოსტში აღვნიშნე, რომ სტალინის დამოკიდებულება მის მიერ დაარსებულ მარშლის ინსტიტუტთან კარდინალურად შეიცვლება ე.წ. დიდი სამამულო ომის დაწყების შემდეგ.

1941 და 1942 წელი წითელი არმიის არნახული მარცხის წლები იქნება. ამ სიტუაციაში ჯუღაშვილს აზრად არ მოუვა მარშლის წოდების მიცემა იმ გენერლებისათვის, რომლებმაც 1000 კმ-ით უკან დაიხიეს და მილიონობით ადამიანი დაკარგეს (სხვათა შორის, გამარჯვების სრული უპერსპექტივობის მიუხედავად, ჰიტლერს არ შეეშინდება მარშლის კვერთხის გადაცემის პაულიუსისთვის 1943 წელს და შორნერისთვის - 1945 წელს).

და, აი, 1943 წლის იანვარში სტალინგრადში გამარჯება წითელ არმიას ახალ ეპოქაში შეიყვანს. ახალი ეპოქა კი ახალ მარშლებს ითხოვდა, რის შესრულებასაც ჯუღაშვილი არ დააყოვნებს. „მესამე ტალღის“ მარშლების პირველი სამეული ასეთი იქნება: ჟუკოვი - იანვარში, ვასილევსკი - თებერვალში და თვით სტალინი - მარტში.

მარშლების ამ ახალ პლეადასთან დაკავშირებით საინტერესოა ერთი დოკუმენტის ციტირება, რომელიც არქივში ჩვენს მიერ იქნა მოძიებული. საქმე ეხება 1943 წლის იანვარში პოლიტბიუროს მიერ მომზადებულ წინადადებას, რომელიც ითხოვს, „უმაღლესი სამხედრო წოდების - საბჭოთა კავშირის გენერალისიმუსის - დაფუძნებას და საბჭოთა კავშირის უმაღლესი საბჭოს მიერ ამ წოდების სტალინისათვის მინიჭებას“. საინტერესოა, რომ სიტყვები „საბჭოთა კავშირის“ გადახაზულია (სტალინის მიერ?) და გვერდზე ხელით მიწერილია ერთი სიტყვა „საჭიროა“ (სტალინის ერთ-ერთი ყურმოჭრილი ყმის მიერ?).

მოკლედ, ეს დოკუმენტი აჩვენებს, რომ სანამ ჟუკოვს მარშლის წოდებას მისცემდა, სტალინი აპირებდა თვითონ გენერალისიმუსი გამხდარიყო, რათა როგორც მთავარსარდალი, მარშლებზე ერთი საფეხურით მაღლა მდგარიყო. საბოლოოდ პოლიტბიუროს ეს პროექტი დროებით პროექტად დარჩება. უცნობია, რატომ გადაწყვეტს სტალინი, რომ გენერალისიმუსის წოდების მიღება ცოტა ნაადრევი იყო? ჩათვლის, რომ ეს ყველა ზღვარს სცილდებოდა? რომ საკუთარ თავს, რომელსაც ლეიტენანტის წოდებაც კი არასდროს ჰქონია, კომიკურ მდგომარეობაში აგდებდა? გენერალისიმუსი ხომ რუსებისათვის მხოლოდ და მხოლოდ სუვოროვთან იყო გაიგივებული?! ასეა თუ ისე, სტალინი დროებით მარშლის წოდებას დასჯერდება (სხვათა შორის, ეფრეიტორი ჰიტლერი ვერასდროს გაბედავს თავისი თავისთვის მარშლის წოდების მინიჭებას, იგი ბოლომდე გერმანული სამხედრო ტრადიციის ერთგული დარჩება).

თუმცა სტალინის ეს ორჭოფული მდგომარეობა - როდესაც ის, მარშლების გვერდით მხოლოდ და მხოლოდ primus inter pares იყო, დიდხანს არ გასტანს. 1945 წლის 24 ივნისს, წითელ მოედანზე გამარჯვების აღლუმის ჩატარების დღეს, თხუთმეტი საბჭოთა მარშალი და ადმირალი პოლიტბიუროს მიმართავს (არა საკუთარი ინიციატივით, რა თქმა უნდა) შემდეგი წინადადებით: „ჩვენ, წითელი არმიისა და საზღვაო ძალების, გენერალური შტაბის და ფრონტების მეთაურები, წითელი არმიისა და საზღვაო ძალების მთელი შემადგენლობის სახელით მოგმართავთ შემდეგი თხოვნით: სახმელეთო და საზღვაო ძალების ოპერაციების შესანიშნავი ხელმძღვანელობისათვის, რომლის შედეგადაც მოვიპოვეთ ისტორიული გამარჯვება ფაშისტურ გერმანიასთან დიდ სამამულო ომში, მიენიჭოს სტალინს გამარჯვების მეორე ორდენი; მიენიჭოს ასევე საბჭოთა კავშირის გმირის წოდება; დაარსდეს საბჭოთა კავშირის გენერალისიმუსის სამხედრო რანგი და ეს უკანასკნელი მიენიჭოს ამხანაგ სტალინს განსაკუთრებული დამსახურებისთვის როგორც მთავარ ორგანიზატორსა და სულის ჩამდგმელს დიდი საბჭოთა კავშირის ხალხთა გამარჯვებისა; დაარსდეს ასევე სტალინის სახელობის ორდენი“.

სტალინი ყველა ამ პატივს მიიღებს, გარდა მისი სახელის ორდენის დაარსებისა. (თუ რატომ იტყვის იოსებ ჯუღაშვილი უარს სტალინის ორდენის დაფუძნებაზე - ეს უკვე სხვა ბლოგპოსტის თემაა).

მკითხველისათვის შეიძლება საინტერესო იყოს, როგორი იქნება სტალინის მარშლების ბედი 1945 წლის შემდეგ. იოსებ ჯუღაშვილი სიკვდილამდე კიდევ ორ მარშალს დახვრეტს, სამს კი სატუსაღოში გამოამწყვდევს აბსურდული ბრალდებების საფუძველზე. მე წინა ბლოგპოსტში ვახსენე, რომ საკუთარ მარშლებთან ჯუღაშვილის დამოკიდებულება გარკვეულ წარმოდგენას გვიქმნის სტალინის ტოტალიტარულ სისტემაზე. ამ მხრივ შეიძლება ყველაზე ნიშანდობლივი იყოს არა დახვრეტილების, არამედ ომის შემდეგ დაწინაურებულ მარშალ ვასილევსკის ისტორია. ომის შემდეგ, სტალინის ეს სამხედრო მინისტრი საკუთარი ინიციატივით გაწყვეტს ურთიერთობას შვილთან, ვინაიდან ეს უკანასკნელი ცოლად შეირთავს მარშალ ჟუკოვის ქალიშვილს... ვასილევსკის ეს პრეცედენტი ალბათ საუკეთესო ილუსტრაციაა ჰანა არენდტის ფორმულისა, რომლის მიხედვითაც, საზოგადოების ატომიზირების ხარისხი წარმოადგენს ტოტალიტარული სისტემის მთავარ მაჩვენებელს.

ზოგიერთ მკითხველს შეიძლება ახსოვს საბჭოთა ეპოქის სამხედრო აღლუმების დროს მავზოლეუმის „აივანზე“ გამოფენილი მარშლები. მკერდ-მუცელზე დახუნძლული მედლებითა და თავზე ჩამოფხატული დიდი ქუდებით, ისინი ალბათ საკარნავალო პერსონაჟებს უფრო წააგავდნენ, ვიდრე ზესახელმწიფოს სამხედრო ელიტის წარმომადგენლებს.

მარშლის ინსტიტუტს წითელ არმიაში სტალინმა ჩაუყარა საფუძველი. 1935 და 1953 წლებს შორის იოსებ ჯუღაშვილი 38 ადამიანს აღავლენს (მათ შორის იოსებ სტალინსაც) ამ წოდებამდე. ამ 38 მარშალში ის გამოყოფს 20 რჩეულთა რჩეულს - საბჭოთა კავშირის მარშლებს. დანარჩენი თვრამეტი იქნებიან ე.წ. „ფილიალის“ მარშლები: სამი არტილერიის, ცხრა ავიაციის, ოთხი სატანკო და თითო-თითო საინჟინრო და კავშირგაბმულობის ჯარების.

ვინაიდან საკუთარ მარშლებთან ჯუღაშვილის დამოკიდებულება ბევრის მთქმელია სტალინის ტოტალიტარულ რეჟიმზე, შეიძლება მკითხველისათვის საინტერესო იყოს ამ ისტორიის გახსენება.

რატომ გადაწყვეტს 1935 წელს სტალინი მარშლის ინსტიტუტის დაარსებას? 1935 წელი წითელი არმიის კარდინალური ტრანსფორმაციის წელი იყო. ეს იყო ასევე წელი შიდა ფრონტზე გლეხების წინააღმდეგ ომში გამარჯვებისა: სტალინი ისე გაწყვეტს მილიონობით გლეხს, რომ გლეხთა (და მუშათა) წითელი არმია პროტესტის ნიშნად „ჩაბურტყუნებასაც“ კი ვერ გაბედავს. 1935 იყო ასევე საერთაშორისო დაძაბულობის ზრდის წელი - ჰიტლერის მიერ სავალდებულო სამხედრო სამსახურის აღდგენა გერმანიაში და იაპონიის მზარდი აგრესია კრემლისა და მისი მოკავშირეების მიმართ.

და, აი, ამ ფონზე, ბოლშევიკების 18-წლიანი ანტიმილიტარისტული რიტორიკის თავზე, სტალინი სამხედროების პრესტიჟის ამაღლების მიზნით გადაწყვეტს ოფიცრის წოდებები დაუბრუნოს სამხედროებს (1917 წლიდან მოყოლებული სიტყვა ოფიცერი ტაბუირებული იყო და წითელ არმიაში მხოლოდ ე.წ. მეთაურები იყვნენ). 1935 წლის შემოდგომაზე საბჭოთა ხალხი შეიტყობს, რომ ასობით ახალგამოჩეკილი კაპიტნისა და პოლკოვნიკის გვერდით ხუთ სამხედროს - ვოროშილოვს, ბუდიონის, ეგოროვს, ბლიუხერსა და ტუხაჩევსკის - მარშლის წოდება ენიჭებოდა.

როტომ ეს „არაჩვეულებრივი“ ხუთეული?

სამხედრო მინისტრ ვოროშილოვის გამარშლება არავისთვის გასაკვირი არ იქნება: მიუხედავად იმისა, რომ წითელი არმიის ხელმძღვანელი მთელი ცხოვრება ხაზს უსვამდა, რომ სამხედრო საქმეში დილეტანტი იყო, მისი გამარშლება პოლიტიკური ლოგიკით იყო განპირობებული. სხვათა შორის, რუსეთის ისტორიის კარგი მცოდნე სტალინი ამ შემთხვევაში მიბაძავს პეტრე პირველს, რომელიც პირველ მარშალს - თავად გოლოვინს - ასევე პოლიტიკური ნიშნით აირჩევს (უცნაური დამთხვევაა, მაგრამ ჰიტლერის პირველი მარშალიც - ფონ ბლომბერგი - მხოლოდ და მხოლოდ პოლიტიკური ნიშნით იყო ფიურერის მიერ არჩეული). რაც შეეხება დანარჩენ ოთხეულს: ბუდიონი და ბლიუხერი - როგორც სიმბოლო სამოქალაქო ომში გამარჯვებისა; ეგოროვი - როგორც გენშტაბის უფროსი; ტუხაჩევსკი კი - როგორც წითელი არმიის მთავარი მოდერნიზატორი.

თუმცა ის, თუ რა პრინციპით იხელმძღვანელებს სტალინი თავისი სამხედროების გამარშლებისას, ამას ჯუღაშვილი სხვაგვარად განმარტავს. 1937 წლის მიწურულს, მას შემდეგ, რაც ტუხაჩევსკის დახვრეტს, წითელი არმიის ელიტასთან შეხვედრისას ბელადი ასე ახსნის თავის გადაწყვეტილებას: „ავიღოთ, მაგალითად, მარშლის წოდება. თქვენ იცით, რომ ჩვენ საბჭოთა კავშირში ხუთი მარშალი გვყავს. [სინამდვილეში უკვე ოთხი იყო დარჩენილი. - ლ. ო.]. ამ ტიტულის ღირსი ყველაზე ნაკლებად ეგოროვი იყო. ტუხაჩევსკიზე მე აღარც ვსაუბრობ - ის არ იმსახურებდა ამ ტიტულს და, როგორც იცით, მიუხედავად მისი მარშლობისა, ჩვენ ის დავხვრიტეთ. რაც შეეხებათ ვოროშილოვს, ბუდიონისა და ბლიუხერს - ეს სამივე იმსახურებდა ამ ტიტულს. რატომ იმსახურებდნენ? რადგან ისინი (...) ხალხის წიაღიდან არიან გამოსული და სამოქალაქო ომის მიერ იყვნენ ავანსცენაზე გამოგდებული. აიღეთ, მაგალითად, ვოროშილოვი - ის არასდროს ყოფილა სამხედრო. მაგრამ ის ხალხის წიაღიდანაა გამოსული, მან გაიარა სამოქალაქო ომის ყველა ეტაპი და მეტ-ნაკლებად კარგად იბრძოლა და შესაბამისად დაიმსახურა მარშლის წოდება. ბუდიონი ასევე ხალხის წიაღიდანაა გამოსული, ხალხში დიდი პოპულარობით სარგებლობს და ამიტომაც მივანიჭეთ მას მარშლის წოდება. ბლიუხერმა გაიარა სამოქალაქო ომის ყველა ეტაპი, დაწყებული პარტიზანული ომითა და დამთავრებული რეგულარული არმიით, ხალხის წიაღიდანაა გამოსული და ამიტომაც მას მივეცით მარშლის წოდება“. მკითხველი შეამჩნევდა, რომ ბელადს, მარშლის ინსტიტუტზე ასე აგდებით საუბრის დროს, სამხედრო პროფესიონალიზმის, როგორც კრიტერიუმის ხსენება, დაავიწყდება...

საინტერესოა ალბათ სტალინის ამ სიტყვის ფინალიც, სადაც ის დაუფარავად დაემუქრება ახლადგამოჩეკილ მარშლებს: „ასე რომ, ამხანაგებო, გაფრთხილებთ, თავში ძალიან არ აგივარდეთ, რადგან თქვენ თუ პარტიის და მთავრობის წინააღმდეგ წახვალთ, ხალხი თქვენ ისე გაგსრესთ, რომ არც დაფიქრდება, ხართ თუ არა ხართ მარშლები. (...) ჩემი რჩევა იქნება: მოუფრთხილდით იმ ავტორიტეტს, რომლითაც ხალხის მასებში სარგებლობთ, რადგან, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ხალხი თქვენ გაგანადგურებთ და თქვენ მაგივრად ახალ მარშლებს დააყენებს“.

ამ სიტყვაში გამოთქმულ მუქარას სტალინი სულ რამდენიმე თვეში მოიყვანს სისრულეში, როცა სიცოცხლეს გამოასალმებს ჯერ ბლიუხერს (1938 წლის 9 ნოემბერი) და შემდეგ ეგოროვს (1939 წლის 23 თებერვალს). სხვათა შორის, სტალინს ძალიან უყვარდა საკუთარი სამხედროების წითელი არმიის დღეს (23 თებერვალი) დახვრეტა და თუ ბლიუხერი ამ დღემდე ვერ მიაღწევს, ეს ბერიას ხელქვეითების ზედმეტი აქტიურობის ბრალი იქნება. 1940 წელს სტალინი მარშლებისათვის მიცემული „პირობა-მუქარის“ მეორე ეტაპსაც შეასრულებს, როცა სამ დახვრეტილ მარშალს ჩაანაცვლებს სამი ახლით - ტიმოშენკოთი, შაპოშნიკოვითა და კულიკით. ამასობაში სტალინი ცოცხლად დარჩენილი მარშლებიდან ერთს ცოლს დაუჭერს, ხოლო მეორეს კი ისე დაუხვრეტს, რომ ვერც ერთი ვერ გაბედავს პროტესტის ნიშნად „ჩაბურტყუნებასაც“ კი.

მარშლის ინსტიტუტის მიმართ სტალინის დამოკიდებულება კარდინალურად შეიცვლება ე.წ. დიდი სამამულო ომის დაწყების შემდეგ. ის, თუ როგორ შეიცვლება - ამის შესახებ უკვე შემდეგ ბლოგპოსტში მოგითხრობთ.

ჩამოტვირთე მეტი

ბლოგერები

ყველა ბლოგერი
XS
SM
MD
LG